20 ler. 20 ܺð. 20 Devrimci Ermeni, 15 Haziran Քսան հայ յեղափոխականներ, 15 յունիս 1915 թ.

Transkript

1 20 ler 20 Devrimci Ermeni, 15 Haziran ܺð Քսան հայ յեղափոխականներ, 15 յունիս 1915 թ. 1

2 Giriş Haziran 1915 de Beyazıt da asılan Ermeni sosyalisti Paramaz ve 19 yoldaşının trajik hikayeleri, günümüzde de, Ermeni toplumunun belleğinde silinmeden duruyor. Bunun karşılığında, son yıllarda geçmişiyle yavaş da olsa yüzleşmeye başlayan Türkiye deki siyasi çevreler 20 lerin davasından pek haberdar değil... Unutmaya karşı olmak ve geç de olsa adaletin yerine getirilmesi gibi bir noktadan hareket ederek, 20 lerin asılması olayını gündeme getirmek Türkiye nin mazisinde gezinen hayaletlerle yüzleşmesinin vazgeçilmez koşullarından biri olmalıdr. Paramaz ve yoldaşları için adalet talep ederek, gerek devlet gerekse de toplum olarak özür dilenmesini talep ettiğimiz zaman etik kaygıların ötesine geçerek kendi tarihimizle yüzleşeceğimizi ve kanayan yaraların kapanması için somut adımlar atmış olacağımızı vurgulamamız gerekiyor. Barış ve demokrasitaleplerinin yükseldiği devletin yeniden şekillenmesinin bazen üstü açık bazen de kapalı olarak tartışıldığı günümüzde, Paramaz ve yoldaşlarını, ötekilerin sosyalistleri, öteki toplumun kahramanları olmaktan çıkarıp kendi tarihimizin bir parçası, kendi kahramanlarımız ve yeni kuşaklara örnek olarak gösterilmesi gereken isimler olarak andığımız zaman, gelecek kuşaklara herkesin barış ve kardeşlik içindeyaşadığı bir ülke bırakırız; aksi takdirde, geçmiş kuşakların omuzlarımıza yüklediği utanç verici yükü suskunluğumuzla daha da ağır ve taşınmaz bir hale getirerek bizlerin mirası olarak geleceğe devir edeceğiz. 2

3 15 haziran 1915: Paramaz ve Yoldaşlarının Asılması 1914 yılının Haziran ayında Sosyal Demokrat Hınçak Partisi (SDHP) üyesi 120 kişi, İttihat ve Terakki yöneticileri Talat, Enver ve Cemal Paşa lara suikast yapılacağı ihbarı üzerine gözaltına alındı. Gerçekten de 17 Eylül 1913 te, Romanya nın Konstanz (Köstence) şehrinde SDHP nin VII. Kongresi nde alınan kararlardan biri bu yöndedir. Ancak, alınan karar henüz tasarım aşamasında olduğundan ve somut olarak hiç bir adım atılmadığı için tutuklamaların idamla sonuçlanacağını kimse tahmin etmez. Nitekim gözaltına alınanlardan 71 i rüşvetle ve araya giren aracılar sebebiyle serbest bırakılırlar. Tutuklanan 49 SDHP linin içinde, merkez komitesi üyesi olan Paramaz (Madteos Sarkisyan) ve partinin diğer önde gelen isimleri de vardır. Tutukluların Divan-ı-Harp de 17 gün süren yargılanması 10 Mayıs 1915 de başlar ve 27 Mayıs 1915 de sonuçlanır. Paramaz ın da dâhil olduğu 22 SDHP üyesi, Özgür ve bağımsız bir Ermenistan kurma amacıyla silahlı eylemlerde bulunmak, yabancı devletleri Osmanlı ya karşı kışkırtarak, devletin bölünmez bütünlüğüne yönelik tehlikeli planlar yapıp, Osmanlı halklarından bir kısmının Osmanlı hakimiyetinden ayrılıp kendi başına devletler yaratma amaçlı, değişik yerlerde alenen ve gizli toplantılar gerçekleştirmek, basın-yayın yoluyla bu amaçların propagandasını yapmak ve kışkırtıcı çalışmalar örgütlemekle suçlanarak idama cezasına mahkum edilirler. Fakat, tutuklu 22 sanıktan Stepan Sabah-Gülyan ve Hagop Tivrapyan (Varazdat) ın hakkındaki idam cezası ise kaçak oldukları için yerine getirilemez. Divan-ı Harp te yargılananlardan yirmiden fazlası için de değişik hapis ve sürgün cezaları kararı verilir. Böylece hafızalara 20 ler olarak geçen Paramaz ve yoldaşları sorgulanmaları sırasında işkence görür, kötü hapishane koşulları içinde tutulur ve karar sonrası ayrı ayrı zincirlenerek Merkez Cezaevi adlı zindanın bodrumunda bekletilirler. Paramaz ın Savunması 17 gün süren mahkeme sırasında Paramaz ve Mahkeme Başkanı Hurşit arasında geçen diyaloglar, gerek Paramaz ın yaptığı savunmanın günümüze kadar geçerliliğini koruyan boyutları gerekse de yapılan adaletsizliğin boyutlarını göstermesi bakımından büyük bir öneme sahiptir. Duruşmanın son gününde Yargıç Hurşit in yaptığı konuşma ve Paramaz ın bu konuşmaya verdiği cevap düşündürücü ve öğreticidir: 3

4 Mahkeme başkanı Hurşit: Tarihin özellikleri bizim gerçekliğimizde öylesine bir şekilde biçimlenmiştir ki, birisi için yurtseverlik olarak nitelenen, diğeri için yıkıcı bir ihanettir. Ve böylece birlikte yaşayan uluslar arasındaki karşılıklı ilişkiler uluslararası yasa ve sosyal kavramların inkarı manasına gelir. Bugün bu duruşmaların son günündeyiz ve kalplerimizde büyük bir acı ile yeteri kadar dolu hafızamıza burada sizinle harcadığımız bu günleri kayıt ediyoruz. Bu mahkemelerde sıra dışı ve tanımlanamaz bir şey vardı. Tanımlanamaz çünkü ne siz ne de biz, birbirinin dünyasını kavrayacak kadar bilgeliğe sahip değiliz. Efendiler, sizin sahip olduğunuz yurtseverliği kesin bir kararlılıkla reddederken duyduğum üzüntüyü tahmin edemezsiniz. Sizler gibi yaşam dolu sıcakkanlı varlıkların mantıklarını duygularına kurban etmesinden daha kalp kırıcı ne olabilir; yanlış inançlarınız sizleri bir çıkmaza götüren bir yola soktu... Eğer bir bayrak altında ortak refah ideali savunulsaydı sizin gibi maharetli bireyler ne kadar büyük işleri başarırlardı... Bizlerin sahip olamadığı karşılıklı anlayıştan ne kadar da faydalanabilirdik; diğer sonuç ise üzücü ve karanlıktır. der Hurşit in bu sözleri üzerine gözle görülür bir şekilde etkilenmiş olan Paramaz kürsüye çıkar ve şöyle der: Biraz önce Hurşit Bey burada bazı ifadelerde bulundu. Evimden ve ailemden ayrı geçen uzun yıllar sonunda geri dönüp, kızımın beni tanımadığını anladığım zaman dahi etkilememiş ve yaşamında hiç bir zaman ağlamamış olan ben, Hurşit Bey in yaptığı konuşmanın samimiyetinin beni derinden etkilediğini söylemekten utanmıyorum Ve ben Paramaz, ağladım Çünkü Hurşit Bey, Ne kadar güzel işler başarılabilirdi dediği zaman yaraya parmağını bastı. O kelimelerde ışıldayan gerçekliği bulduğum için ağladım. Biz de aynı soruyu soracak ve ekleyeceğiz: Bu ülkenin refahı için yapmadığımız ne kaldı? Ermenilerin ve Türklerin kardeşliğini sağlamak için öylesine fedakarlıkları kabul ettik. Ne kadar enerji tükettik ve ne kadar çok kanımızı akıttık. Bu kadar acıya katlanmamızın nedeni güven yoluyla birbirimizi yükseltmek idi. Ve bizim karşılaştığımız nedir? Yalnızca bizim olağanüstü çabalarımızı yok saymakla kalmadınız, aynı zamanda bilinçli olarak bizi imha etmeye çalıştınız. Suç ve baskıyı desteklediniz ve her türlü protesto biçimini susturmayı denediniz Bir gün kendi onurumuzu korumak için kendimizi savunmaya karar verdiğimizde bizi katletmeye başladınız... Kesip budanan Mithatçı anayasanın bize tanındığı hakları kullanmayı denediğimizde bizi yasaların sağladığı korumanın dışında bıraktınız. 4

5 Beyler, insanları onların yaptıkları işle, gelenekleriyle, fikirlerinin bütünlüğü içinde yargılayın. Ben bu ülkeden ayrılmak isteyen biri değilim. Tam tersine, bana ilham veren fikirlerle yüzleşmeyi reddederek kendisini benden ayıran bu ülkedir. * * * * Paramaz ın yaptığı savunma ile ilgili diğer bilgiler yazar ve politikacı Stepan Sabah-Gülyan (Asıl adı Stepanos Der-Danielyan) tarafından aşağıdaki gibi aktarılmaktadır: Bilinmelidir ki, bu davada suçlananlar dışında Divan-ı Harp te, Hınçak Partisi de muhakeme edilmekteydi. Bu konu etrafında hâkim ve Paramaz arasında çok sert bir tartışma yaşanmıştı. Paramaz, adeta savcı edasıyla Hınçak Partisi ni yargılamadan önce devletin İçişleri Bakanlığı nın suçlu sandalyesine oturtulması gerektiği gibi hâkimi köşeye sıkıştıran beyanlarda bulunmaktaydı. Söylediğim çok basit diyordu Paramaz, Hınçak Partisi, 1908 Meşrutiyet ilanı akabinde kabul edilen anayasa temelinde, toplumsal yararlılığı, amacı ve programı bu * Aktaran: A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire Edited by:ronald Grigor Suny, Fatma Müge Göçek ve Norman M.Naimark, Oxford University Press, 2011, sayfa devletin İçişleri Bakanlığı tarafından kabul ve onay görmüş, resmi kaydı yapılmış bir partidir. Öyle ki, bu durumda bir suçlu varsa eğer, bu İçişleri Bakanlığı dır. Paramaz neredeyse bir hukukçu yeteneğiyle, yapılan tüm suçlamaların temelsiz olduğunu gösteriyor, onları teker teker reddediyordu. Mahkeme başkanına Hınçak Partisi nin 1908 anayasasının kabulünden çok ama çok önceleri (tam 30 yıl önce) kurulmuş bir Parti olması nedeniyle, o ve arkadaşlarının yargılanmasının kanunsuz olduğunu belirtiyordu. Sultan a karşı sadece Hınçak Partisi değil, İttihat ve Terakki de mücadele ediyordu. Bunun için Hınçak Partisi suçluysa eğer, o halde İttihatçılarla ile birlikte, tüm diğer muhalif partiler de suçlu görülmelidir diye ısrar ediyordu. Mahkeme başkanı Hurşit in, Türkiye yi parçalayıp, yok etmek niyetiyle bağımsız bir Ermenistan kurma amacına hizmet ettiğiniz doğru mudur? sorusunu Paramaz: Siz ülkemizi bundan altı yüz yıl önce bizden koparmaya çalışıp, işgal ettiniz. Halkımızı sürekli olarak katliamlar yoluyla imha etmeye çalıştınız ve şimdi de tüm Osmanlı vatanını bir Türkiye ye dönüştürme çabası içerisindesiniz. Ancak siz bunu yaparken suçlu görülmüyorsunuz da, aynı şeyi yapmaya kalkışıp, tarihsel hakkımızı yeniden elde etme amacı için çabaladığımız için biz mi suç işlemiş sayılıyoruz yani! diye cevapladı. 5

6 İdamların İnfazı 15 Haziran 1915 sabahı, henüz şafak sökmekteyken zindanlarından çıkarılan 20 lerin idamlarını dinsel görevi gereği bizzat izleyen ve o günün tek Ermeni şahidi olan papaz Kalust Boğosyan idamların infazını kaleme almıştır: Bir iki saat orada bekledikten sonra beni Divan-ı Harb e götürdüler. Ayaklarım bana itaat etmiyor, sanki geri geri gidiyordu. Düşüncesiz, isteksiz ve azimsiz, sarhoş gibi yürümekteydim sanki Tüm düşüncelerim beynimden çıkarılmıştı dersiniz, oracıkta düşüp ölmeyişim bile büyük bir şeydi. Divan-ı Harb ın önüne ulaştığımda fark ettiğim üç ayaklı darağaçlarını görünce, az sonra orada idam edilecek şehitlerimizi düşünerek kendime geldim. Kanım başıma fırladı, tüm vücudumu soğuk, buz gibi ter kapladı ve neredeyse düşüp bayılacaktım ki, yanımdakiler beni tuttular. Divan-ı Harp denilen kurumdan içeri girerek, orada bir odaya doğru yönlendirildim. Kapının önünde, darağacına asılacak olan ipleri hazırlamakla meşgul iki Çingene oturuyordu. Odanın önünden geçip giden subaylar bu çingenelerle şakalaşıyorlardı. Orada, bir saatten fazla bekletildim. Resmi dairede sabahın üç buçuğu gibi bir hareketlilik başladı. Kılıçlarını bileyip, şakıldatan subaylar çoğalmaya, kapılar daha sıkça açılıp kapanmaya başladı. Avludaki ahşap yapının çatı altına yuva kurmuş güvercinler de uyanmış ve üzgün ğuu-ğuu-ğuu çağrılarıyla canlarını Ermenistan a feda eden 20 yiğitlerin ölümüne yakınıyor, ağlıyorlardı sanırdınız. Bu masum kuşların hüzünlü çağrıları beni daha fazla üzdü, ağlamaklı ve harap bir şekilde olacakları bekliyordum. * * * Mahkûmlarla beraber Papaz Kalust Boğosyan 20 lerin idamına tanık olduğu saatleri anlattığı anılarında şöyle devam ediyordu: İçlerinde Doktor Benne ve İşçi nin de bulunduğu 10 kişiyi içeri getirdiler. Onlar ayakta bekletilirken Divan-ı Harb Başkanı, üyeleri, merkez komutanıyla yardımcısı, merkez memurları, komiserler, gizli polisler eşliğinde polis müdürü Bedri denilen canavar içeri girdi. Onlardan sonra elinde kalınca bir kâğıt dosyayla genç bir subay da içeri girdi ve mahkûmlara dönerek: Divan-ı Harbın sizleri idama mahkûm etme kararı Sultan tarafından onaylanmıştır. Az sonra ölüm kararı uygulanacaktır. Bu papaz sizin dinî son görevinizi yerine getirecektir dedi. 6

7 Gençlerden şimdi adını anımsayamadığım biri yere tükürerek, bana sarıldı ve hüzünden titredi. Memurlar onu benden ayırarak uzaklaştırmaya yeltendilerse de arkadaşları buna izin vermediler ve genç yiğide sarmaş dolaş sarılarak yanlarına götürdüler. Dinî gerekleri yerine getirmem için emrettiler. Meğa amenasurp (En kutsal günahkâr) duasını söylemeye başladığımda, her kıtadan sonra hepsi hep bir ağızdan Meğa Asdudzo (Tanrı nın günahkârlarıyız) diye tekrar ediyorlardı. Su istedim. Bir şişe su ve bardak getirdiler. Hepsinin aynı suyu içmeleri için haçım ve duamla kutsadım. Dinî tören bitince, bir subay beni alarak yandaki odaya götürdü. Ben idama mahkûm olanların sadece o kadar olduğunu sanıyordum, fakat orada 10 kişi daha gördüm. İçlerinde ilk gözüme çarpan, eski ve yakın tanıdıklarımdan Aram Açıkbaşyan dı. Gözlerime inanamadım, şaşırıp kalmıştım. Burada da dinî gerekleri yerine getirmemi emrettiler. Açıkbaşyan diğer arkadaşların nerede olduğunu sordu, hemen ardından vücutlarının birbirlerinden ayrı, tek tek değil, hepsinin beraber aynı yerde gömülmesini tembihledi. Kendimi fiziken ve ruhen o derece güçsüz ve zayıf hissediyordum ki, dediklerini ancak duyuyor gibiydim. Dinî merasimlerin tamamlanmasından sonra vasiyetlerini yazmaları için her birine kâğıt ve kalem verdiler. Sonra giymeleri için idamlık beyaz gömlekleri getirip dağıttılar. Tam o sırada mahkûmlardan biri o subaya dönüp, Beni idama mahkûm ettiğin gibi, idamlık gömleğimi de kendin giydir, ellerimi de sen bağla haydi! diye bağırdı. Donakalan subay afallayarak geri geri gitti. Genç Hınçak ona Ne oldu, neden korktun diye sorunca subay ona titreyerek yanaştı ve idamlık gömleğini giydirdikten sonra, ellerini arkadan bağladı. O zamana kadar sessiz duran Şebinkarahisarlı Karnig birden bağırdı: -Ey katiller, eğer istediğiniz otuz altın rüşveti vermiş olsaydık, şimdi bizi serbest bırakırdınız, değil mi? Sonra cebinden ufak defterini, tarağını, birkaç kâğıt ve zincirli altın saatini çıkararak bana teslim etti. Yeremia Manukyan da altın kaplama çok güzel kalemini bana vererek, hatıra olarak eşine verilmesini tembih etti. Gömleklerini giydirip, ellerini bağladıktan sonra dışarı çıkarılmaları için emrettiler. Tam bu sırada bir subay, idamlıkların bana teslim ettiklerini elimden alarak Onları, kendilerinin vereceğini söyledi. 7

8 * * * Darağaçlarının önünde Darağaçlarının önünde kadar gelen 20 lerin idam anlarını duygu yüklü bir anlatımla kaleme alan Papaz Kalust Boğosyan: 20 yoldaşları götürüp darağaçlarının önüne durdurdular. Bazıları hızlı yürürken, birkaçı yavaş adımlarla ilerliyordu. Her biri, ölüme aldırış bile etmeyen, onu hiçe sayan, yiğitçe, gururlu bir duruşa sahiplerdi. Onların bu düşünsel ve ruhsal dayanıklılığına şahit olmak bana da güç veriyor ve gördüklerime dayanmamı sağlıyordu. Kurtuluş Ordusunun inançlı askerleri olduklarından, ağızlarından tek bir şikayet veya sızlanma duyulmuyordu. Onların anısı, şehitlerin çizdiği yoldan yürüyecek olan yeni nesillerimiz için ölümsüz olmalıdır. O sırada Merkez Komutanı, elinde tuttuğu katlı koca bir kâğıdı öperek yanında duran Başsavcı ya verdi ve o da Sultan ın onayını taşıyan ölüm emrini yüksek sesle okudu. Yazılı emre istinaden hangi suçla isnat ve mahkûm edildikleri okunulduğu anda, hepsi tek bir ağızdan ve olabildiğince yüksek sesle: Yaşasın Ermenistan, Yaşasın Ermenistan diye haykırdılar. Ölüm emrinin okunmasından sonra Paramaz arkadaşlarına dönerek, Yoldaşlar, yiğitçe, başımız dik gideceğiz ölüme diye onlarla son sözlerini paylaşmaya teşebbüs ederken, ona engel olmaya çalışanlara aldırmaksızın bize yakışan şekilde... diye devam ettiği anda Doktor Benne cellatların yüzüne: Biz, 20 leri asıyorsunuz, ama arkamızdan yirmi binler gelecek! diye haykırıyordu. Susturdular. Yiğitlerin sözleri ateşte kızartılmış demir misali onların kafasına, beynine çivileniyor gibiydi! İlk, Paramaz ı darağacına çıkardılar. İdam sehpasında Siz, sadece bizim vücudumuzu yok edebilirsiniz, fakat inandığımız fikirleri asla... Yarın Ermenilik, ülkenin Doğu sunda özgür ve sosyalist Ermenistan ı selamlayacaktır! diye var gücüyle haykırdı. Paramaz, ilmiğin boğazını sıktığı halde son bir gayret ve nefesle, boğuk ve ancak duyulabilen bir sesle: Yaşasın Sosyalizm, Yaşasın Ermenistan! sözlerini haykırarak can verdi. Beni onlardan ayırarak, daha önce dinî gerekleri yerine getirmiş olduğum odaya götürdüler. Orada, bayılıp düşmemek için insanüstü çabalarda bulunup, iki ayağımın üzerinde ancak durabilmeye çalışarak, bu üzüntülü resmi pencereden izleme bedbahtlığım oldu. Ardı ardına darağacına çıkarılanların buna benzer haykırışları hemen boğuluyor ve sarsılan vücutları daki- 8

9 kalar sonra nefessiz asılı kalıyordu. Birden bir şarkı sesi duyuldu. Yervant dı. İşçi... Ölüme hiç aldırış etmeden onu şarkıyla karşılıyordu. Ölüm her yerde aynıdır ama, ne mutlu halkının kurtuluşu için şehit düşene ** Şarkının son kıtalarının sözleri boğazındaki ilmiğin nefesini kesmesiyle duyulan boğultuya karışıyordu. Papaz Kalust Boğosyan, 20 devrimci Ermeni nin idamından sonra, orada görevli olan subayların üzerinde ölüm kararı yazılı olan tahtaları kurbanların boyunlarına asıp, fotoğrafçıyı çağırıp, bolca fotoğraf çektirdiğini anlatıyordu. 20 naaş bir doktor tarafından teker teker muayene edilip ölmüş olduklarına dair tasdik raporu alındıktan sonra, idam sehpalarından indirilen cansız insan vücutlarının atlı yük arabalarına üst üste yüklenerek Edirnekapı Ermeni mezarlığına gönderildiğini yazmaktadır. Ve 20 ler Aram Açıkbaşyan ın vasiyeti gereği ayrı ayrı değil topluca gömüldüler ** Ermeni devrimci hareketinin kurucusu olarak bilinen şair Mikayel Nalbantyan ın kalemine ait İtalyan kızın şarkısı adlı şiir, daha sonra notalandırılarak, hem , hem de 21 Eylül 1991 den günümüze dek var olan 2 bağımsız Ermenistan Cumhuriyetleri nin VATANIMIZ yeni adıyla tanımlanan ulusal marşıdır. 9

10 20 lerin Kısa Hayat Hikâyeleri (PARAMAZ) Madteos SARKİSYAN Paramaz oğlu Madteos Sarkisyan, 1863 yılında Meğri de doğdu. İlkokulu bitirdikten sonra 1879 da Eçmiadzin deki Kevorkyan Ruhban Okulu na kabul edildi. Talebeliğinin 3. yılında gizli öğrenci gruplarına katıldığı için okuldan uzaklaştırıldı. Madteos Sarkisyan, 1883 yılında öğretmenlik yapma amacıyla Nakhiçevan a gitti. Bu dönemde, Tiflis teki Nersesyan Okulu ndan mezun olduktan sonra Nakhiçevan ın Cahuk köyünde bir okul açan Stepan Der-Danielyan (Sabah-Gülyan) ile tanıştı. Her ikisi de daha sonraki yıllarda Hınçak Partisi nin önemli liderleri oldu ve سïà áë ê³ñ Çë»³Ý ( ö³ ñ³ Ù³½) سïà áë ö³ ñ³ Ù³ ½Ç ê³ñ Ç뻳ÝÁ ÍÝáõ³Í Ø»Õ ñç 1863 Ãáõ³Ï³ÝÇÝ: êï½µ ݳ Ï³Ý ÏñÃáõà Çõ ÝÁ ëï³ó³í ÍÝݹ³ í³û ñç Í˳ Ï³Ý ¹åñá óç Ù ç: 1879 Ã. Ø. ê³ñ Ç뻳 ÝÁ ÁÝ ¹áõÝáõ³Í ¾ç ÙÇ³Í ÝÇ áñ»³ý Ö» Ù³ ñ³ ÝÁ: àõ ë³ Ýá Õ³ Ï³Ý ³Õï ÝÇ ËÙµ³Ï Ý» ñáõý Ù³ë Ý³Ï ó» Éáõ ѳ Ù³ñ, ïýûñ Ýáõà Çõ ÝÁ 3-ñ¹ ùáõñ ë Ý ³Ýáñ ÏÁ Ñ» é³ó Ý» Ù³ ñ³ Ý Ý: 1883 Ã. Ø. ê³ñ Ç뻳 ÝÁ ÏÁ Ù»Ï Ý Ü³ ËÇç»õ³Ý, áõ ëáõó ãáõãçõý ÁÝ» Éáõ Ýå³ ï³ Ïáí: ²Û¹ ï³ ñç Ý» ñáõý ܳ ËÇç»õ³ ÝÇ æ³ ÑáõÏ Ûáõ ÕÇ Ù ç, ÂÇý ÉÇ ëç Ü»ñ ë 뻳ý ¹åñáóÝ ³ õ³ñ ï» É Ý Û» ïáû, ¹åñáó ÙÁ µ³ó³í ñ êï» ³Ý î»ñ ³ Ýǻɻ³ ÝÁ ( ê³ å³ñ ÇõÉ»³Ý), áñ ï»õ»õ 10

11 Ermeni devrimci hareketi içinde saygın bir yer kazandılar. Zeki ve çok büyük bir öğrenme arzusuna sahip bir genç olarak tanımlanan Madteos, döneminin devrimci hareketlerinin tarih, düşünce ve programlarıyla tanıştıktan sonra 1890 lı yıllarda Hınçak Partisine üye olmuş ve daha sonraki yıllarda partinin önemli liderlerinden biri olmuştur.partideki devrimci çalışmalarına İran da, özellikle Ermeni nüfusun çoğunlukla yaşadığı Ardabil, Salmast, Payacuk ta başlayan Paramaz, kısa bir süre sonra, İran üzerinden Batı Ermenistan a geçerek Ermeni fedai gruplarının ilham kaynağı, destekçisi ve örgütleyicisi oldu yılında 40 kişilik bir fedai grubunun başında yer alıp, Hamidiye Alayları na dâhil Kürt aşiretleriyle çatışmalara girdikten sonra Van a geçti. Burada bulunduğu sırada silahlı grubunun bir kısım üyeleriyle birlikte tutuklanarak yargılandı ve idama mahkûm edildi. Çarlık Rusyası vatandaş olduğundan, Rusya ya iade edildi. Paramaz ın Van mahkemesinde yaptığı savunma Ermeni devrimci hareketinin en parlak sayfalarından biri olarak gösterilmektedir yılında Elisabetpol (Gantsak- Gence) mahpushanesinden serbest bırakıldıktan sonra, Bakû ye giderek, orada Hınçak Partisi nin yerel ÏÁ ͳ Ýá ó Ý³Ý ÑÝã³Ï Û³Ý Ïáõë³Ï óáõã»û³ý ³ å³ ³Û ³Û¹»ñ Ïáõ Ñëϳ Ý» ñá: àõ ßÇÙ áõ Ë» ɳ óç سïà á ëá Ç ï» ÉÇù Ý» ñáõ å³ Ï³ ëá ÏÁ Éñ³ó Ý ñ ÇÝù ݳÏñ Ãáõû³Ùµ, ÏÁ ͳ Ýû ó ݳñ ų Ù³ ݳ ÏÇ ³ é³ ç³ ¹»Ù ù³ Õ³ ù³ Ï³Ý ÙïùÇÝ»õ Û» Õ³ á ˳ Ï³Ý ß³ñ ÅáõÙ Ý» ñáõ å³ï Ùáõû³ Ý: ̳ Ýá ó ݳ Éáí ÑÝã³Ï Û³Ý Ïáõë³Ï óáõã Û³Ý å³ï Ùáõû³ÝÝ áõ Íñ³ ñçý, ³Ý 1890-³ Ï³Ý Ãáõ³ Ï³Ý Ý» ñáõý Ï ³Ý ¹³ Ù³ ñáõç ³Û¹ ù³ Õ³ ù³ Ï³Ý Ï³½ Ù³ Ï»ñ åáõ㻳 Ý, ¹³é ݳ Éáí ³Ýáñ ³ Õ³ ³ñ³ Ëáë Ý» ñ Ý Ù ÏÁ: Îáõ ë³ï ó³ ϳÝ-Û» Õ³ á ˳ Ï³Ý áñ Íáõ Ý áõã Çõ ÝÁ سïà áëá ÏÁ ëïë ä³ñë ϳë ï³ ÝÇ Ù ç, ѳï ϳ å ë ѳ Û³ ß³ï ²ñ ï³ åç É, ê³é Ù³ë ï»õ ö³ Û³ áõ ÏÇ ßñç³ÝÝ»ñÁ: Þáõ ïáí ³Ý ÏÁ ¹³é ݳ ä³ñë ϳëï³ Ýáí ²ñ»õÙï»³Ý Ð³ Û³ë ï³ý Ù»Ï ÝáÕ ý ï³ Û³ Ï³Ý çá ϳï Ý» ñáõ ϳ½ Ù³ Ï»ñ åçãý áõ á»ßý ãá ÕÁ: 1897 Ã. ù³ é³ ëáõý Ñá Ç Ý µ³õï³ó³í çá ϳ ïáí ùñï³ Ï³Ý ó» Õ³ å» ï» ñáõ Ñ»ï ß³ñù ÙÁ µ³ ËáõÙ Ý» ñ Ý Û» ïáû, ³Ý Ï ³Ýó Ý ì³ý: ²Ûë ï»õ çá ϳ ïç ³Ý ¹³Ù Ý» ñáõ Ù Ï Ù³ ëç Ñ»ï ÏÁ Ó»ñ µ³ ϳÉáõÇ»õ Ù³Ñáõ³Ý ÏÁ ¹³ï³ å³ñïáõç: ê³ Ï³ÛÝ éáõ ë³ñ å³ ï³ï ÁÉɳÉáí, ³Ýáñ ÏÁ ѳÝÓ Ý»Ý èáõ ë³ë ï³ ÝÇ ³ñ ¹³ ñ³ ¹³ ïáõ㻳 Ý: ì³ ÝÇ ¹³ï³ ñ³ ÝÇ Ù ç ö³ ñ³ Ù³½Á Ï ³ñ ï³ë³ Ý Çñ Ñé㳠ϳ íáñ å³ßï å³ Ý³ Ï³Ý ³ éá, á ñ Ñ³Û Û»Õ³ áë³ï³ý ñ³ ϳ Ýáõû³Ý í³é ç» ñ Ý : 11

12 örgütlenmesini güçlendirme çalışmalarında bulundu. SDHP Merkez Komitesi nin verdiği görevi yerine getirmek amacıyla 1903 te Aleksandropol (Gümri) ye giden Paramaz, orada SDHP Arakadz şubesi yöneticileriyle buluşarak, Çar ın Kafkasya daki yeminli Ermeni düşmanı olarak tanınan yardımcısı Prens Kolitsin e yapılan suikastı örgütledi. Paramaz, yılları arasında Zangezur da vuk u bulan Ermeni- Azeri çatışmalarında Ermeni yerleşkelerindeki köylü halkı savunan Hınçak gruplarını yönetti. Kuyruğu kesik olarak tanımlanan Mithad Paşa anayasasının kabulünden sonra Batı Ermenistan ve Kilikia nın Garin (Erzurum), Van, Kharberd (Harput), Malatya, Urfa, Ayntap (Antep) ve daha birçok şehirlerinde bulunup, oralarda SDHP nin yerel örgütlerinin çalışmalarını koordine etti. Paramaz, Hınçak ve Doğu adlı gazetelerde Hayr (Baba) Siva sahte adıyla çok sayıda makaleler yazdı. Onun Bako, Yelin getirdiğini yel de götürür, Ermeni nin istemi, Eller yukarı veya Kaçanlara dair ve daha birçok yazısı Ermeni devrimci yazınının en iyi örnekleri olarak gösterilmektedir. Paramaz belirli nedenlerden dolayı 7. Kongre ye katılamadığı halde, delegeler tarafından Parti Merkez Komitesi ne seçildi Ã. ¾ÉÇ ½³ å» ï³ åá ÉÇ ( ³Ý Ó³Ï) µ³ý ï Ý ³ ½³ï í» É Ý Û» ïáû, ö³ ñ³ Ù³ ½Á ÏÁ Ù»Ï Ý ä³ùçõ, ÏÁ Ù³ëÝ³Ï ó ï» ÕÇ ÑÝã³Ï Û³Ý Ï³½ Ù³ Ï»ñ åáõã ÇõÝ Ý» ñáõ ³Ùñ³åݹ Ù³ Ý: ê Ð Ïáõ ë³ï óáõ㻳ý Ï»Ýï ñá ݳ Ï³Ý í³ñ ãáõã»û³ý ³ é³ ç³¹ ñ³ýùáí ö³ ñ³ Ù³ ½Á 1903 Ã. ÎÁ Ù»Ï Ý ²É»ùë³Ý¹ ñ³ åáé ( ÇõÙ ñç)»õ ï» ÕÇ ê ÐÎ ² ñ³ ³Í Ù³ë ݳ Çõ ÕÇ Õ» ϳ í³ ñáõã»û³ý Ñ»ï ÏÁ ϳ½Ù³Ï»ñå Îáí ϳ ëç ѳ ۳ﻳó á ˳ñ ù³ Çß Ë³Ý ê. á ÉÇóÇ ÝÇ ³ ѳ µ» Ïáõ ÙÁ: ö³ ñ³ Ù³ ½Á ÃáõϳÝÝ»ñáõÝ ÏÁ Õ» ϳ í³ ñ ¼³Ý» ½áõ ñç ѳÛ-ó ó ñ³ Ï³Ý µ³ ËáõÙ Ý» ñáõ ųٳ Ý³Ï Ñ³Û Ï³ Ï³Ý µý³ ϳ í³û ñ» ñá å³ßï å³ ÝáÕ ÑÝã³Ï Û³Ý çá ϳï Ý» ñáõ áñ Íá Õáõà ÇõÝ Ý» ñá: Âáõñ ù³ Ï³Ý ØÇï Ñ³ï»³Ý åá ã³ï ë³ñ Ù³ ݳ¹ ñáõã»û³ý ÁÝ ¹áõ Ýáõ Ù Ý Ñ» ïá ö³ ñ³ Ù³ ½Á Ïáõ ë³ï ó³ Ï³Ý áñ Íáõ Ý áõã ÇõÝ ÏÁ ͳ í³ É Ê³ñ µ»ñ ¹, س ɳ Ãdz, àõñ ý³, ì³ Ý, γ ñç Ý, ²ÛÝ Ã³»õ µ³ ½áõÙ ³ÛÉ Ñ³Û Ï³ Ï³Ý µý³ ϳ í³û ñ» ñáõý Ù ç, ³ Ù» Ýáõñ ³ñ ų ݳ ݳ Éáí Åá Õáíáõñ ¹Ç ç»ñù ÁÝ ¹áõ Ý» Éáõû³ Ý: ö³ ñ³ Ù³ ½Á гÛñ êç í³ Ï»Õ Í³ Ýáõ Ýáí µ³½ Ù³ ÃÇõ Ûû¹áõ³Í Ý»ñ ÏÁ ïå³ ñ ÐÝ ã³ï»õ ²ñ»õ»Éù ûñû ñáõ Ù ç: ²Ýá ñ ä³ ùá, ø³ ÙÇÇ µ» ñ³ ÍÁ ù³ ÙÇÝ ³É ÏÁ ï³ Ý, г ÛÇ å³ Ñ³Ý çá, Ò»éù»ñ¹ í»ñ ϳ٠áõ Õáå ñçëï Ý» ñá»õ µ³½ Ù³ ÃÇõ ³ÛÉ áñ Í»ñ Ñ³Û Û» Õ³ á ˳ Ï³Ý ñ³ ϳ Ýáõà 12

13 SDHP 7. Kongresi nin Enver, Talat ve Cemal a yapılacak suikast kararının hemen ertesinde bir dönem Rodosto (Tekirdağ) da bulunan Hampartsum Krikor kod adını kullandı. İttihat ve Terakki yöneticilerine suikast düzenleme kararının arkasında 1909 yılında Adana yapılan katliamlar ve Hınçak Partisinin Jön Türklerin Ermeni halkını yok etmeyi planladığına inanması vardı. Paramaz a suikastı düzenleme görevi verildi. Bir ihbar sonucu tutuklandığında herhangi bir suikast girişimi yapılmamış idi. 15 Haziran 1915 de Beyazıt meydanında kurulan idam sehpasında Siz, sadece bizim vücudumuzu yok edebilirsiniz, fakat inandığımız fikirleri asla Yarın Ermenilik, ülkenin Doğu sunda özgür ve sosyalist Ermenistan ı selamlayacaktır! diye haykıran Paramaz ın adına türküler yazılmıştır. Günümüz Ermenistan Cumhuriyeti ve Ermeni Diasporası nın değişik şehirlerinde Paramaz ın adını taşıyan SDHP şubeleri ve doğum yeri olan Mehri de heykeli bulunmaktadır.»³ý ɳ í³ áûý ÝÙáõß Ý» ñ Ý»Ý: ê ÐÎ 7-ñ¹ ѳ Ù³ áõ Ù³ ñç á ñáß Ù³Ùµ, ѳ Ûáõû³Ý ÉËáõÝ Ï³Ëáõ³Í íï³ý Á í» ñ³ó Ý» Éáõ ѳ Ù³ñ, å»ïù ï» éá ñç»ý óñÏáõ ÇÝ º ñçï Ãáõñ ù» ñáõ å³ ñ³ ÉáõË Ý» ñá: ²Û¹ ÛáÛŠϳñ»õáñ á ñáß Ù³Ý Ç ñ³ áñí Ù³Ý Õ»Ï³í³ ñáõã Çõ ÝÁ ÏÁ íëï³ñáõç ö³ ñ³ Ù³ ½ÇÝ: ê³ Ï³ÛÝ Ù³ï Ýáõû³Ý Ñ»ï»õ³Ý ùáí ³Ý ÏÁ Ó»ñ µ³ ϳÉáõÇ»õ 1915 Ã. Ûáõ ÝÇ ëç 15-ÇÝ Îáë ï³ý¹ Ýáõ åáé ëáû êáõé Ã³Ý ä³ Û³ ½Çï Ññ³ å³ ñ³ ÏÇ íñ³ Çñ ï³ë Ý»õÇÝ ÝÁ ½ÇݳÏÇóÝ» ñáõ Ñ»ï ϳ ˳ Õ³Ý Ñ³Ý áõ»ó³õ: γ ˳ Õ³ ÝÇ ³éç»õ ³Ý á ã»ó. áõù Ù»ñ Ù³ñ ÙÇÝ Ý» ñá Ïñݳù ϳ Ë»É ÙdzÛÝ, ÇëÏ Ù»ñ ³ Õ³ ³ñÁª áã: ì³ ÕÁ ²ñ»õ»É ùç Ñá ñç ½á ÝÇÝ íñ³û åç ïç áõ çáõ Ý»Ýù êá óç³ ÉÇëï³ Ï³Ý Ð³ Û³ë ï³ ÝÁ: ö³ ñ³ Ù³ ½Ç ³ Ýáõ Ýáí г Û³ë ï³ ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõû³Ý»õ ê Ûáõé ùç Ù ç ÏÁ áñ Í»Ý ê ÐÎ Ù³ë ݳ Çõ Õ»ñ: ²Ýá ñ ÏÇ ë³ý¹ ñçý ³ Ù»Ý ûñ Ï áõ çáõ Ý ä Û ñáõ ÃÇ ê³ Ñ³Ï Û³Ý ì³ñå³ñ³ýç ë³ Ý» ñáõý: Æñ Ñ³Û ñ» ÝÇ Ø»Õ ñç ù³õ³ùç Ï»¹ñáÝÁ Ñå³ñ ïû ñ Ý Ï³Ý Ý³Í ö³ ñ³ Ù³ ½Á, ѳ Û³ó ùá ê Çõݻ۳ó í» Ñ³å³ÝÍ ë³ ñ» ñáõý áõõõ³í: Ð³Û ñ» ÝÇ áë ï³ ÝÇ Ñáõ ß³ ѳ Ù³ ÉÇ ñá, ÏÁ Ñ³í³ ï³ýù, ÏÁ ¹³é Ý³Û ö³ ñ³ Ù³ ½Ç áõ ³Ýáñ ³Ý Ù³Ñ ½Ç ݳ ÏÇó Ý» ñáõ Ýß˳ñ Ý» ñáõ ѳ í»ñå Ñ³Ý ñáõ³ ÝÁ: 13

14 14 Vahan BOYACIYAN (Ruben Garabetyan) Sosyal Demokrat Hınçak Partisi nin üyesi olan Vahan BOYACIYAN (Minas oğlu Ruben Garabetyan), Büyük Hayk ın Dzopk Vilayeti nin Dzopk-Şahunyants bölgesinin Çemişgezek kale şehrinde doğdu. Çemişgezek, Aradzani (Murad Su) nehrinin Tağar la birleştiği yerin doğu yakasındadır yılında Memlûklar Çemişgezek le kalesini işgal eder, her şeyi yakar yıkar, oturanlarını esir alırlar. 20. yüzyıl başında Çemişgezek, çevresindeki 30 Ermeni köyüyle (Agrak, Aşkan, Badratil, Bazaban,Bahçecik, Bradi, Brastiv, Brekhi, Mangucak, Sina, vs.) aynı adı taşıyan bölgenin merkeziydi. Şehre kendi adını veren Ermeni asıllı Bizans İmparatoru Hovhannes Çımışgik, Çemişgezek te doğmuştur. ì³ Ñ³Ý äá Û³»³Ý ( èáõ µ»ý γ ñ³ å»ï»³ý) êá óç³é» ÙáÏ ñ³ï ÐÝ ã³ï»³ý Ïáõë³Ï óáõ㻳ý ÝíÇñ Û³É ½ÇÝ áõáñ ì³ Ñ³Ý äá Û³»³ ÝÁ ( èáõ µ»ý ØÇ Ý³ëÇ Î³ ñ³ å»ï»³ý) ÍÝáõ³Í Ø»Í Ð³Û ùç Ìá ³ó ݳ Ñ³Ý Ç Ìá ù- Þ³ ÑáõÝ»³Ýó ³ í³ éç âùß Ï³ ͳ µ»ñ ¹³ í³ýç Ù ç: âùß Ï³ ͳ Á ÏÁ ïýáõç ² ñ³ ͳ ÝÇÇ Â³ Õ³ñ íï³ ÏÇ ³ñ»õ»É»³Ý ³ ÇÝ: 1474 Ã. Ù³Ù Éáõù Ý» ñá ñ³ í³í»ý âùß Ï³ ͳ Ý áõ µ»ñ ¹Á, ³ õç ñ³í ³¹áÝù,» ñ» í³ ñ³í µý³ ÏÇã Ý» ñáõý: ³ ñ³ëï½ µçý âùß Ï³ ͳ Á ѳ Ù³ ÝáõÝ ³ í³ éç Ï»¹ñáÝÝ ñ, ßáõñç» ñ» ëáõý ѳ Û³µ Ý³Ï Ûáõ Õ» ñáí (² ³ñ³Ï, ²ß ³Ý, ä³ï ñ³ ÃÇÉ, ä³ ½³ å³ý, ä³ñç» ÇÏ, ä ñ³ ïç, ä ñ³ëïçí, ä ñ» ËÇ, Ø³Ý Ïáõ ³Ï, êç ݳ»õ ³ÛÉÝ): âùß Ï³ ͳ Ç Ù ç ÍÝí³Í Çõ ½³Ý ¹³ Ï³Ý Ñ³ Û³½ Ç Ï³Ûëñ Úáí Ñ³Ý Ý ë âùß ÏÇ ÏÁ: Àëï È» ëçáõ ëç, 1915 Ã. âùß Ï³ ͳ Ç ³ í³éý áõ Ý»ñ 9 ѳ ½³ñ Ñ³Û µý³ï ãáõã ÇõÝ: ò» Õ³ë å³ Ýáõû³Ý

15 Lepsius a göre, 1915 te Çemişgezek te 9 bin Ermeni yaşıyordu. Soykırımda bu bölgeden tehcir edilen Ermeniler hunharca katledildiler. Hınçak kaynaklarına göre doğduğu yerin doğası gibi özgür Vahan Boyacıyan (Ruben Garabetyan) SDHP içinde her türlü fedakarlıktan kaçınmadan çalışır. Partinin kurucularından biri olan Ruben Khanazadyan la birlikte, SDHP nin Amerika daki şubelerini kurma ve güçlendirme çalışmalarına katıldı ve uzun yıllar Bulgaristan, Rusya ve Mısır da SDHP temsilciliğinde bulundu. Vahan Boyacıyan aşırı mütevazı karakterine rağmen en kritik zamanlarda ön saflara çıkan etkili ve sorumlu bir kişiliğe sahipti ve maddi olarak çok kötü koşullarda yaşadığı halde, politik çalışmalarını aksatmadı. Zulüm, hapis, sürgün hayatı Vahan Boyacıyan ın ruh ve bedenini fazlasıyla yıpratmış ve yaşamında derin izler bırakmıştı. Sadece 41 yaşında olduğu halde, çok yaşlıymış gibi bir intiba bırakmaktaydı. ï³ ñç Ý» ñáõý ³ÝáÝù ï» Õ³ ѳÝáõ³Í»õ ½áÑ»Ý ¹³ñÓ³Í ÃÇõñ ù³ ϳݻ³ ó Õ³ ÝÇÝ: Æñ Ñ³Û ñ» ÝÇ µý³ß ˳ñ ÑÇ ÝÙ³Ý ³ ½³ ï³ ï»ýã ì³ Ñ³Ý äá Û³»³ ÝÁ ( èáõ µ»ý γ ñ³ å»ï»û³ý) ͳÝûóݳÉáí سÛñ Ïáõ ë³ïóáõ㻳ý Íñ³ ñçý, ³Ý٠ݳ óáñ¹ Ï ÁÝ ¹áõ Ý ³ÛÝ»õ Ó»é ݳ ÙáõË Ï ÁÉÉ³Û ³Ýáñ Çñ³ áñí Ù³ Ý:»é»õë Ïáõ ë³ï óáõã»û³ý ÑÇ٠ݳ ¹Çñ Ý» ñ Ý Ù ÏǪ èáõ µ»ý ʳ ݳ ½³ï»Û³ ÝÇ Ñ»ï, Çñ Ñݳñ³íáñáõÃÇõÝÝ»ñáõ ë³ñ Ù³Ý Ý» ñáõ Ù ç, ÏÁ Ù³ë Ý³Ï ó ê ÐÎ ² Ù» ñç ϳ ÛÇ Ù³ë ݳ Çõ Õ» ñáõ ëï»õí Ù³ÝÝ áõ ³Ù ñ³åý¹ Ù³ Ý: î³ñç Ý»ñ ß³ ñáõ Ý³Ï ê ÐÎ Ý»ñ ϳ Û³óáõ óçãý ñ áõé Õ³ ñç³, èáõ ë³ë ï³ Ý»õ º Çå ïá ëç Ù ç: â ݳ Û³Í Çñ Í³Û ñ³ë ïç ³Ý Ñ³ Ù»ëïáõû³ Ý, íï³ý Ç å³ ÑÇÝ ³Ý ÙÇßï ³ é³ ççý ÍÇ íñ³û ñ: ³½ Ù³ÃÇõ ³Ý ³ÙÝ»ñ ëï³ýó Ý³Í ³ Ù» ݳíï³Ý ³ íáñ ѳÝÓ Ý³ ñ³ ñáõã ÇõÝ Ý»ñ»õ Û³ çá Õáõû³Ùµ ϳ ï³ ñ³í ³ÝáÝù: Îáõ ë³ï óáõã»û³ý µ³ñ ³ í³ Ù³Ý Ñ³ Ù³ñ ïáõ³í ³ Ù Ý ÇÝã, ÇÝùÝ ³åñ³Í ÝÇõ ó Ï³Ý ëáõõ íç ³ ÏÇ Ù ç: ²Ý ¹³ë ï³ Ï³Ý Ï»³Ý ùá, ѳ ɳ ͳÝùÁ, µ³ýïý áõ ³ù ëá ñá Ç ñ»ýó ³ õ» ñçã Ñ»ïùÁ ¹ñáß Ù³Í ÇÝ ³Û¹ í» Ñ³ÝÓÝ Ù³ñ ¹áõ Ñá ÇÇ»õ Ù³ñÙÇ ÝÇ íñ³û: â ݳ Û³Í ÁÝ ¹³ Ù ÝÁ 41 ï³ ñ» Ï³Ý ñ, µ³ûó Í» ñáõ ÝÇÇ ïå³ íá ñáõã ÇõÝ ÏÁ ÃáÕ ñ: ì³ Ñ³Ý äá Û³»³ ÝÇÝ ( èáõ µ»ý γñ³ å»ï»û³ý)» ñçï ÃÇõñ ù» ñá ϳ ˳ Õ³Ý Ñ³ Ý» óçý 1915 Ã. Ñáõ ÝÇ ëç 15-Ç ³ñ ß³ ÉáÛ ëçý, Îáë ï³ý¹ Ýáõ åáéëáû êáõé Ã³Ý ä³ Û³ ½Çï Ññ³ å³ ñ³ ÏÇ íñ³, Çñ ï³ë Ý»õÇÝ ÝÁ Ïáõ ë³ ÏÇó Ý» ñáõ Ñ»ï: 15

16 16 Abraham MURADYAN Stepan oğlu Abraham MURAD- YAN (veya Manukyan) 1889 da Kilikia da doğdu. SDHP nin İskenderiye şubesi bünyesinde yürütülen çalışmalara aktif olarak katıldı. 26 yaşında idam edilen Muradyan ın, İskenderiye de bulunduğu sırada Ermeni cemaatinin korunması, güçlenmesi ve SDHP nin örgütlenme çalışmalarında önemli bir rol oynadığı, çalışkan ve özverili bir genç olduğu bildirilmektedir. Dünyanın belki de en eski ve ünlü şehri sayılan İskenderiye, kültürel zenginliği ve hareketliliğiyle genç Abraham üzerinde olumlu etkide bulundu. Başta Helenist dünyanın, sonrasında Roma ve Bizans imparatorluklarının en önemli kültürel ve ticari merkezlerinden birisi olan İskenderiye şehri M.Ö yıllarında Makedonyalı Büyük ²µ ñ³ ѳ٠Øáõ ñ³ï»³ý ²µ ñ³ ѳ٠ê ï» ³ ÝÇ Øáõ ñ³ï»³ ÝÁ (Ù»Ï áõ ñçß ï»õª س Ýáõϻ۳Ý) ÍÝáõ³Í 1889 Ã.: Îáõ ë³ï ó³ Ï³Ý áñ Íáõ Ý áõã ÇõÝ Í³ õ³ É³Í ê ÐÎ ² É»ù ë³ýï ñç³ ÛÇ Ù³ë ݳ Ûáõ ÕÇ Ù ç: ² É»ù ë³ýï ñç³ý, ³ß ˳ñ ÑÇ ³ Ù» ݳ ÑÇÝ áõ Ñé㳠ϳ íáñ ³Û¹ ù³ Õ³ ùá Çñ ÝÇë ïáõ ϳ óáí ¹ñ³ Ï³Ý ³½¹»óáõà ÛáõÝ Ãá ճͻ ñç ï³ ë³ñ¹ ²µ ñ³ ѳ ÙÇ íñ³: ² É»ù ë³ýï ñç³ý ÑÇ٠ݳ¹ ñ³í Ø»ÍÝ ² É»ù ë³ýïñ س Ï»ïá ݳ óçý, Ù.Ã.³ Ãáõ³ Ï³Ý Ý» ñáõý: Ð»É É» ÝÇë ï³ Ï³Ý ³ß ˳ñ ÑÇ, ³ å³ Ð éá Ù ³ ϳݻõ µ Çõ ½³Ý ¹³ Ï³Ý Ï³Ûë ñáõã ÇõÝ Ý» ñáõ Ùß³ Ïáõó ÛÇÝ»õ ³é»õï ñ³ Ï³Ý É˳ íáñ Ï»¹ñáÝ Ý» ñ Ý ñ: Ú³Ûï ÝÇ ÇÝ ² É»ù ë³ýïñç³ ÛÇ Øáõ ë á ÝÁ (ÑÇÝ ³ß ˳ñ ÑÇ Çï³Ï³Ý, ñ³ ϳݻõ Ïñ ó Ï³Ý Ñ³ë ï³ ïáõãçõý): ² É»ù ë³ýï ñç³ ÛÇ ñ³ ¹³ ñ³ ÝÁ Çñ Ù» Íáõû³Ùµ»õ ñù»ñáõ ù³ ݳ Ïáí ÏÁ ½Ç ç ñ ÙdzÛÝ

17 İskender tarafından kurulmuştu. İskenderiye nin Museion u, (eski dünyanın edebiyat, sanat, bilim, eğitim kurumu) meşhurdu. İskenderiye Kütüphanesi büyüklüğü ve sahip olduğu kitap sayısıyla önceliği sadece Roma Kütüphanesi ne bırakıyordu. Ermenice alfabeyi yaratan Mesrop Maşdots un talebeleriyle, Ermeni tarihinin babası sayılan Movses Khorenatsi de bu kütüphaneden yararlanarak, araştırmada bulunmuştu. İskenderiye nin kontrolü 661 yılında Araplar, 1517 de ise Osmanlılar ın eline geçti. İskenderiye ye ilk kurulduğu zamanlarda yerleşen Ermenilerin çok sayıda eğitim, öğrenim kurumuyla edebi, kültürel kuruluşlar ve kiliselere de sahip olduğu, şehirde sayısız kitap, dergi ve gazete yayınladıkları da bilinmektedir soykırımı sonrası çok sayıda Ermeni İskenderiye ye sığınmış olup, 1973 yılı verilerine göre şehirde yaşayan Ermenilerin sayısı ancak yaklaşık kadardı. Ð éá ÙÇ ñ³ ¹³ ñ³ ÝÇÝ: ²Ûë ñ³ ¹³ñ³ Ý Ý û ï áõ³í»ý ݳ»õ Ø»ë ñáå سßïá óç ³ ß³ Ï»ñï Ý» ñá, ³Û¹ ÃáõÇÝ Ý³»õª Øáí ë ë Êá ñ» ݳ óçý: 661 Ã. ² É»ù ë³ýïñç³ý Ýáõ³ áõ»ó³í ³ ñ³µ Ý» ñáõ ÏáÕ Ù, ÇëÏ 1517 Ã. ù³ Õ³ ùá ÃÇõñ ù» ñá ½³í û óçý: ² É»ù ë³ýï ñç³ ÛÇ Ù ç ѳ Û» ñá ѳëï³ïáõ³Í»Ý ³Ýáñ ÑÇ٠ݳ¹ñ Ù³Ý û ñ» ñ Ý ëïë³í: áñ Í»É»Ý µ³½ù³ãçõ Ïñó ϳÝ, Ùß³ Ïáõ ó ÛÇÝ Ñ³ë ï³ïáõãçõý Ý»ñ, ïå³ ñ í³í»ý ûñ ûñ áõ ³Ù ë³ ñ»ñ: áñ Í»É Ñ³Û Ï³ ϳݻϻ Õ» óçý: 1915 Ã. ó» Õ³ë å³ Ýáõà Çõ Ý Ý Û» ïáû ² É»ù ë³ýï ñç³ ÛÇ Ù ç ³ å³ëï³ý ï³ý Ù»Í ÃÇõáí ѳ Û»ñ: 1973 Ã. ïáõ»³é Ý» ñáí ù³ Õ³ ùç Ù ç ÏÁ µý³ïáõ ñ ßáõñç ѳۻñ: ² É»ù ë³ýï ñç³ ÛÇ Ù ç áñ ÍáÕ ê ÐÎ Ù³ë ݳ Çõ ÕÁ ų Ù³ ݳ ÏÇÝ Ï³ ï³ñ³í ݳ»õ ѳ Û³ å³ñ å³ý ɳÛÝ áñ Íáõ Ý áõã ÇõÝ, Çñ ß³ñ ù» ñáõ Ù ç ¹³ë ïç³ ñ³ Ï» Éáí µ³ ½áõÙ Ñ³Û ñ» Ý³Ý áõ ñ áñ ÍÇã Ý»ñ: ²Û¹ åç ëç Ý» ñ Ý ñ Ïáõ ë³ï óáõã»û³ý ÝáõÇñ Û³É ½ÇÝáõáñ, ѳ Ù»ëï áõ Ååï» ñ»ë ²µñ³ ѳ٠Øáõ ñ³ï»³ ÝÁ: Æñ ³å ñ³í ÁÝ ¹³ Ù ÝÁ 26 ï³ ñç Ý» ñáõ ÁÝ Ã³óùÇÝ ³Ý ϳ ï³ ñ³í µ³½ Ù³ ÃÇõ áñ Íá ÕáõÃÇõÝ Ý»ñ, Ïáõ ë³ï ó³ Ï³Ý Ñ³ÝÓݳñ³ñ³Ï³ÝÝ»ñ, á ñáýù å³ïçõ ÏñÝ³Ý µ» ñ»é áñ»õ Ù³ñ ¹áõ:»é»õë ãµá Éá ñ³í ùë³ý»õí»ó ³ ñáõýý»ñ, ²µ ñ³ ѳ٠Øáõ ñ³ï»û³ ÝÇ Ï»³Ý ùç à ÉÁ Ïïñáõ»ó³õ ÝáÛÝ ¹Åݹ³Ï ûñ᪠1915 Ã. Ûáõ ÝÇ ëç 15-Ç í³õ ³ é³ õûﻳý, Îáë ï³ý¹ Ýáõ åáéëáû êáõé Ã³Ý ä³ Û³ ½Çï Ññ³ å³ ñ³ ÏÇ íñ³: 17

18 18 Aram AÇIKBAŞYAN (Krikor Garabetyan) Asıl adı Krikor Garabetyan olan Aram AÇIKBAŞYAN, 1869 yılında Arapkir de doğdu. Kırsal yaşam biçiminin hüküm sürdüğü bu taşra kenti; bilgi sahibi olma, araştırma ve incelemelerde bulunma isteğinde olan ve geniş çalışma alanlarının sunulduğu büyük bir şehirde yaşama rüyasıyla yanıp tutuşan bölgenin genç insanlara dar geliyordu. Krikor Garabetyan, İstanbul a giderek Osmanlı İmparatorluğu nun değişik yerlerinden okuyup, eğitim almak amacıyla gelen Ermeni gençlerine katıldı. İstanbul da Hukuk Fakültesi ne kaydolan Krikor Garebetyan kısa zaman içinde öğrenciler arasında olağanüstü zeki ve bilgili olmasının yanı sıra, ilerici fikirlere duyduğu ilgi ile de tanındı. ² ñ³ù ² ãá å³ß»³ý ² ñ³ù ² ãá å³ß»³ ÝÁ (Çë ϳ Ï³Ý ³ Ýáõ ÝÁª ñç áñ γ ñ³ å»ï»³ý) ê ÐÝã³Ï Û³Ý Îáõ ë³ï óáõã»û³ý ³ÛÝ áñ ÍÇã Ý» ñ Ý ñ, á ñáõ ³ Ýáõ ÝÁ áë Ï ï³ é» ñáí ñáõ»ó³õ Ñ³Û ³½ ³ ÛÇÝ-³ ½³ ï³ ñ³ Ï³Ý å³û ù³ ñç ï³ñ» ñáõ㻳ý Ù ç: ÌÝ áõ³í 1869 Ã. å³ï Ù³ Ï³Ý ² ñ³µ ÏÇ ñ ù³õ³ùç Ù ç: ³ í³ é³ Ï³Ý ³Û¹ áù ñçï ù³ Õ³ ùá ³Û ÉáõÝ Çï»ÉÇùÝ»ñáõ ï ñ»õ É³Û Ý³ ͳ õ³é áñ Íáõ Ý áõ㻳ý Ó ïáõ» ñç ï³ ë³ñ ¹Ç ѳ Ù³ñ ËÇëï Ý»Õ ñ: ºõ ³Ý Ï áñá ß Ù»Ï Ý»É Îáë ï³ý¹ Ýáõåá ÉÇë: î³ ñç Ý»ñ ß³ ñáõ Ý³Ï úë Ù³Ý Û³Ý Ï³Ûë ñáõ㻳ý µá Éáñ Í³Û ñ» ñ Ý ÏñÃáõÃÇõÝ ëï³ Ý³ Éáõ ѳ Ù³ñ ³Ûëï»Õ ѳõí³ùáõ³Í»Ý µ³ ½áõ٠ѳۻ ñç ï³ ë³ñ¹ Ý»ñ:. γ ñ³ å»ï»³ ÝÁ Ï ÁÝ ¹áõÝáõÇ äáé ëáû ѳ Ù³É ë³ ñ³ ÝÇ Ç ñ³ õ³ µ³ ݳ Ï³Ý ý³ ÏáõÉ Ã Ý: γñ ų Ù³ Ý³Ï ³Ýó áõ ë³ Ýá Õáõû³Ý ßñç³ Ý³ÏÝ»ñáõ Ù ç ³Ý ÏÁ ³ ݳãáõÇ Çµñ»õ áã ÙdzÛÝ áñ å ë» ñ³ ½³Ýó Ç ï» ÉÇù Ý» ñáõ, ³ÛÉ

19 Krikor Garabetyan, Sosyal Demokrat Hınçak Partisi ne girmeden önce, 1890 Kumkapı mitinginin örgütleyicilerinden Hampartsum Boyacıyan ve Harutyun Cangülyan ile birlikte hareket etti. Sosyal Demokrat Hınçak Partisi (SDHP) Merkez Komitesi nin kararıyla, 1892 yılında Mısır a giden Garabetyan, Hınçak Partisi nin çalışmalarına aktif bir şekilde katılarak, Mısır da yeni şubeler kurulması için çalışmalar yaptı. Garebetyan ın asıl görevi ise o dönemde, Atina da bulunan Parti nin merkeziyle Batı Ermenistan ve Kilikya da ki Ermeni yerleşim bölgeleriyle, Ermenilerin nüfus yoğunluğu olan (Mısır, Filistin, vs. gibi) diğer şehirlerdeki Hınçak Partisi şubeleri arasında bağları koordine edip, güçlendirmeye çalışmaktı. Olağanüstü çalışkanlığı ve özverisi ile tanınan Garabetyan, Hınçak Partisi nin merkeziyle şubeleri arasındaki iletişim ve koordinasyonu sağladı. Aynı yıllarda, Garabetyan ın meşhur Ermeni fedai gruplarının liderleri olan Daniel Çavuş, Moruk Jirayr, Toros Dzarukyan ile sıkı ilişkiler kurduğu ve onlarla birlikte gerçekleştirilen operasyonları planladığı bilinmektedir. Hınçak Partisi nin verdiği özel bir görevi yerine getirmek amacıyla Şebinkarahisar a gönderilen Garebetyan, burada fedai birimlerinin oluşmasını örgütleyerek, bölgenin ݳ»õ ³ é³ ç³ ¹ Ù ³ Õ³ ³ñ Ý»ñ ¹³í³ ÝáÕ» ñç ï³ ë³ñ ¹: Ø³Û ñ³ ù³ Õ³ ùç áë áõ ³ñ ó٠ϻ³Ý ùá ãç µã³ó Ý ñ ³Ýáñ ëçñïý áõ ϳ٠ùá: ²Ý å³ ï³ Ý» Ï³Ý ³íÇõ Ýáí ÏÁ Ñ»ï»õ Ð³Û ñ» ÝÇ ùç, Ñ³Û ñ» ݳ ÏÇó Ý» ñáõ ó³õ»ñáõý, Ï ³å ñ áõ ÏÁ ï³ýçáõç ³ÝáÝó Ñá» ñáí: ñç áñ γ ñ³ å»ï»³ ÝÁ ³ÛÝ Ñ³Ûñ» ݳ ë ñ» ñç ï³ ë³ñ¹ Ý» ñ Ý ñ, á ñ Ý³Ë ù³ý ÑÝã³Ï»³Ý Ïáõë³Ïóáõû³Ý ³Ý ¹³ Ù³Ï ó» ÉÁ Çñ Û» Õ³ á ˳ Ï³Ý ÙÏñïáõà ÇõÝÝ ëï³ ó³õ 1890 Ã. áõù ³ áõç óáõû óç ųٳ ݳÏ, áñ ï»õ г٠µ³ñ ÓáõÙ äá Û³»³ ÝÇ»õ г ñáõã ÛáõÝ Ö³Ý ÇõÉ»³ ÝÇ Ñ»ï É˳ õá ñ»ó ³Û¹ Ëá ßáñ ù³õ³ù³ Ï³Ý áñ Íá ÕáõÃÇõ ÝÁ: Ð³Û Û» Õ³ á Ëáõû³Ý å³ï Ùáõû³Ý Ù ç ³ é³ ççý ³Ý ³Ù ѳ ÛÁ ù³ Õ³ ù³ Ï³Ý ³ë å³ñ ½ Ç ç³õ áã à ³ Õ»ñ ë³ ñáí, ³Ûɪ å³ Ñ³Ý ç³ ñáí: ê ÐÎ Ï»¹ñá ݳ Ï³Ý í³ñ ãáõ㻳ý á ñáß Ù³Ùµ, 1892 Ã.. γ ñ³ å»ï»³ ÝÁ Ù»Ï Ý»ó³õ º Çå ïáë: ²Ûëï»Õ ³Ý ³Ï ïç õû ñ Ý Ù³ë Ý³Ï ó»ó³õ º Çå ïá ëç ÑÝã³Ï Û³Ý Ï³½ Ù³ Ï»ñåáõà ÇõÝ Ý» ñáõ ³ß ˳ ï³ý ùý»ñáõý, ϳ½Ù³Ï»ñ å»ó Ýáñ Ù³ë ݳ Çõ Õ»ñ: ³Ûó ³Ýáñ áñ Íáõ Ý áõ㻳ý µáõý ³ë å³ ñ ½Á λ¹ ñá ÝÇ (³Û¹ ų Ù³ Ý³Ï ³ÛÝ ÏÁ ïýáõ ñ ² Ã Ý ù)»õ úëù³ýû³ý γÛëñáõû³Ý Ñ³Û Ï³ Ï³Ý ³ í³é Ý» ñáõ áõ ѳ Û³ ß³ï ³ÛÉ µý³ï³í³ûñ» ñáõ Ù ç áñ ÍáÕ ÐÝ ã³ï Û³Ý Ïáõ ë³ïóáõ㻳ý Ù³ë ݳ Çõ Õ» ñáõ ÙÇç»õ ϳ åç ëï»õ ÍáõÙÝ»õ ³Ùñ³åÝ ¹áõ ÙÝ ñ: ØÇ ë³ï Ï»Õ Í³ Ýáõ Ýáí»ñ ϳñ ų Ù³ Ý³Ï ³Ý Ï ³ å³ Ñá í ÑÝã³Ï Û³Ý Ïáõ ë³ï óáõ㻳ý Ï»Ýï ñá ݳ Ï³Ý í³ñ ãáõã»û³ý»õ ³ í³é Ý» ñáõ ÙÇç»õ ³Ý ˳ ³Ý ϳ åá: ²Û¹ ų Ù³ ݳ ϳ ѳïáõ³ ÍÇ ÁÝóóùÇÝ. γ ñ³ å»ï»³ ÝÁ ç»ñù ѳ 19

20 ruhani lideri Papaz Vramşabuh Giberyan, Simon Kaçuni, Ğugas Ağpar, Hacı Hagop, Antranik Ozanyan ve diğer fedai gruplarının sorumlularıyla işbirliği yaptı. Garabetyan ın çabaları sonucu Parti merkeziyle Agın (Eğin), Arapkir, Divriği, Kemakh ve Armıdan daki Hınçak şubeleri arasında bağlar güçlendiridi. 20 Hınçak kaynaklarına göre, yerinde duramayan bir yapıya sahip olan Garebetyan, Moruk Jirayr la birlikte Erzincan bölgesine geçerek, Hınçak Partisi nin şubesini oluşturdu ve ünlü fedai lideri Keri ile yakın bir ilişki kurdu. Keri nin grubu yıllar boyu bölgenin yerli halkı Ermenilere eziyet eden ve köylü, emekçi insanların kanını döken, Türk, Kürt ve Çerkes kökenli çetelere karşı masum halkın savunmasını üstlenmişti. Erzincan bölgesinde birbirinden bağımsız ve ilişkisiz durumda bulunan tüm fedai gruplarını tek çatı altında toplamayı amaçlayan Garabetyan, Sebuh Dağı nın tepesindeki Lusavoriç Manastırı nda tarihsel bir toplantı düzenledi. Bir araya gelen Daniel Çavuş, Keri, K. Veveyan, S. Cangülyan, M. Divibiryen, Z.Kılıçyan ve daha başka fedai liderleri, silahlı fedai gruplarının birlikte hareket edecekleri bir strateji üzerinde anlaşmaya vardı ve izlenecek taktikler konusunda koordineli operasyonlara girişme kararı aldı. Toplantıda alınan karañ³ µ» ñáõã ÇõÝ Ý» ñáõ Ù»ç ñ Û³Ûï ÝÇ Ñ³Û ¹áõ ϳ å» ï»ñ Ý ØÇ Ý³ë úõ Éáõ, ³ ÝÇ»É â³íáõ ßÇ, Øá ñáõù ÄÇ ñ³û ñç, Âá ñáë ̳ éáõï»û³ ÝÇ Ñ»ï, Ùß³ Ï» Éáí ѳ Ù³ ï»õ áñ Íá ÕáõÃÇõÝ Ý» ñç µ³ ½Ù³ÃÇõ Íñ³ ñ»ñ: à ñáß Å³ Ù³ Ý³Ï ³Ýó. γ ñ³ å»ï»³ ÝÁ ѳÝÓ Ý³ ñ³ ñáõãçõý ÏÁ ëï³ Ý³»õ ÏÁ Ù»Ï Ý Þ³ åçý- ³ñ³ÑÇë³ñ: ²Ûë ï»õ ÏÁ ϳ½ Ù³ Ï»ñ å Ù³ñ ï³ Ï³Ý çá ϳï»õ ÏÁ ѳ Ù³ áñ Í³Ï ó ì é³ù ß³ åáõñ ù³ ѳ ݳ ÎÇ å»ñ»û³ ÝÇ, êç ÙáÝ ø³ çáõ ÝÇÇ, Ôáõ Ï³ë ³Õµ³ ñç, г çç Ú³ Ïá µç, ²Ý¹ ñ³ ÝÇÏ ú ½³Ý»³ ÝÇ»õ µ³½ Ù³ ÃÇõ ³ÛÉ ù³ ç³ñç Ñ³Û ¹áõ ϳ å» ï» ñáõ Ñ»ï: ²Ûë ï»õ å ïù ß»ß ï»é, áñ ²Ý¹ ñ³ ÝÇ ÏÁ Çñ ³ é³ ççý Ù³ñ ï³ Ï³Ý ÙÏñïáõÃÇõÝÝ áõ ½ÇÝáõá ñ³ Ï³Ý ÑÙïáõÃÇõÝÝ ëï³ó³í ÑÝã³Ï»³Ý ѳÛï ÝÇ ËÙµ³å»ï»ñ 껹 ñ³ Ï, ³ñ ë» Õ»õ ²Ýïñ ³ ëç Ùûï:. γ ñ³ å»ï»³ ÝÇ» é³ý ¹áõÝ ç³ýù» ñáõ ßÝáñ ÑÇõ Ï ³Ù ñ³åý¹áõç ϳ åá λ¹ ñá ÝÇ»õ ²ÏÁ ÝÇ, ² ñ³µ ÏÇ ñç, îçíñç ÏÇÇ, ø» Ù³ ËÇ, ²ñ Ùï³ ÝÇ ÑÝã³Ï Û³Ý Ù³ë ݳ Çõ Õ» ñáõ Ñ»ï: ²Ý Ñ³Ý Çëï µý³ íá ñáõ㻳ý ï»ñ ñç á ñá ÝáÛÝ ï» ÕÁ»ñ ϳñ ų Ù³ Ý³Ï Ýëï»É ã ñ Ïñݳñ: ºõ ³ ѳ Øáñáõù ÄÇ ñ³û ñç Ñ»ï ³Ý Ï ³Ýó Ý ºñ½Ý ϳ ÛÇ ßñç³Ý, ÏÁ ϳ½ Ù³ Ï»ñ å ÑÝã³Ï»³Ý Ïáõ ë³ï óáõ㻳ý Ù³ëݳ ÇõÕ, ë»ñï ѳ ñ³ µ» ñáõã ÇõÝ Ý»ñ ÏÁ ѳë ï³ ï Ñ³Û ¹áõ ϳ å»ï ø» éçç Ñ»ï: ì»ñçç ÝÇë ËáõÙ µá ï³ñçý»ñ ß³ ñáõ Ý³Ï ³Ñ áõ ë³ñ ë³ Ç Ù»ç ÏÁ å³ Ñ ñ ßñç³ ÝÇ ÃÇõñù, ùçõñï, ã»ñ ù»½»õ ³ÛÉ å³ßáåá½áõïý»ñáõý, á ñáýù ÏÁ ÍÍ ÇÝ ³ß ˳ ï³ õá ñ ѳۻñáõ ³ñÇõ ÝÁ: ºñ½Ý ϳ ÛÇ ßñç³ ÝÇ Ù ç ³Ý ç³ï-³ý ç³ï áñ ÍáÕ ý ï³ Û³ Ï³Ý çá ϳï Ý» ñáõ áõ Å» ñá Ùdz õá ñ» Éáõ Ýå³ ï³ Ïáí. γ ñ³ å»ï»³ ÝÁ ÏÁ ϳ½ Ù³ Ï»ñ å

21 ra istinaden Refahiye kaymakamını kaçırarak esir aldı, Daniel Çavuş un grubu Ardzbdir Ermeni köyündeki zavallı köylülere eziyet eden ve onları haraca bağlayan ve kan döken Baş Savcı Mahmud Necip gibi devlet memurlarını cezalandırıldı. Dönemin yetkilileri Garabetyan ı yapılan eylemlerden sorumlu tutarak aramaya başladı ve ihbar edip yakalanmasını sağlayana büyük bir ödül vaadetti. Ermeni politik çevrelerinde saygın bir yere sahip olan Krikor Garabetyan yılları arasında SDHP MK üyesi olarak görev yapmıştır de yapılan bir İhbar sonucu tutuklandıktan sonra tüm diğer yoldaşlarıyla birlikte en ağır işkencelere maruz kalmış olan Garebetyan darağacına çıktığında son isteği, tüm yoldaşlarıyla birlikte aynı yerde gömülmeleri olmuştur. ê»åáõñ É» é³ý ³ ³ ÃÇÝ µ³½ Ù³Í Èáõ ë³ íá ñçã í³ý ùç Û³Ûï ÝÇ Åá Õá íá: Ø Ï ÙáõÃ Ç ß»ñ ³Ûë ï»õ ÏÁ ѳí³ùáõÇÝ ³ ÝÇ»É â³íáõ ßÁ, ø» éçý,. ì» í» Û»³ ÝÁ, ê. Ö³Ý Çõɻ۳ ÝÁ, Ø. îç íç åçñ»³ ÝÁ, ¼. ÁÉÁ»³ ÝÁ»õ ³ÛÉ Û³Ûï ÝÇ ý ï³ ÛÇ Ý»ñ: Î á ñáßáõç ï³ ñ³í ùç ÙÏ ç áñ ÍáÕ µ³ ½áõÙ Ù³ñï³ Ï³Ý ËáõÙµ» ñáõ é³½ù³í³ñáõãçõ ÝÁ»õ áñ Í» Éáõ áõõ ÕáõÃÇõ ÝÁ: Äá Õá íç á ñáß Ù³Ùµ ø» éçý ÏÁ» ñ» õ³ ñ è ý³ñç Û Ç ³ÛÙ³ ³ÙáõÝ, ³ ÝÇ»É â³íáõ ßÇ ËáõÙ µá ÏÁ å³ï Å ²ñÍåïÇñ ѳ Û³µ Ý³Ï Ûáõ ÕÇ ÙÇõý ÃÇõ ² ë» ÃÇ ÝÇÝ: ä³ïåáõ»ó³õ ³ñÇõ ݳñ µáõ ¹³ ï³ Ë³½ س ÑÙáõÃ Ü ÇåÁ: Î³é³ í³ ñáõã Çõ ÝÁ. γ ñ³ å»ï»³ ÝÇ ÉËáõ ѳٳñ Ù»Í áõ Ù³ñ Ëáë ï³ó³í ñ: ³Ûó ³Ý ³ Ýáñ ë³ ÉÇ ñ:. γ ñ³ å»ï»³ ÝÁ ³ Ýáõ ñ³ ݳ ÉÇ Ñ³ñ ³Ýù ÏÁ í³ Û» É ñ Ïáõ ë³ï óáõ㻳ý ɳÛÝ ßñç³ Ý³Ï Ý» ñáõ Ù ç: Ãáõ³ Ï³Ý Ý» ñáõý ³Ý» Õ³Í ê ÐΠλ¹ñáÝ³Ï³Ý ì³ñãáõ㻳ý ³Ý ¹³Ù»õ ³ Ù» ݳÛÝ µ³ ñ»ëõ áõ㻳ùµ ϳ ï³ ñ³í Ï»¹ ñá ݳ Ï³Ý í³ñãáõ㻳ý ³Ý ¹³ ÙÇ å³ ï³ë ˳ ݳ ïáõ»õ ϳñ»õáñ å³ñ ï³ Ï³ Ýáõà ÇõÝ Ý» ñá: 1915 Ã. Ù³ï ÝáõÃ»Û³Ý Ñ»ï»õ³Ý ùáí µ³ý ï³ñïáõ³í»õ ÃÇõñ ù³ Ï³Ý µ³ýï» ñáõ Ù ç µ³ ½áõÙ ³ Ý»ñ»õ³ ϳ Û» ÉÇ Ëáß ï³ý áõù Ý» ñáõ»ý óñÏáõ³Í»õ Çñ ÁÝ Ï»ñ Ý» ñáõ Ñ»ï ϳ ˳ Õ³ ÝÇ ¹³ ï³å³ñï áõ³í ñç áñ γñ³å»ï»³ ÝÁ, ÝáÛÝ ÇÝ ù᪠² ñ³ù ² ãá å³ß»³ ÝÁ, ÙÇßï ÙÝ³ó ³ Ý» ñ»ñ áõ ³ Õ³ ³ ñ³å³ßï»õ ³Ýá ñ í»ñççý å³ï ³ÙÝ ñª Çñ ÁÝ Ï»ñ Ý» ñáõý Ñ»ï Ùdz ëçý ó ÕáõÇÉ Áݹ ѳ Ýáõñ á ëç ÙÁ Ù ç: 21

22 22 Bedros TOROSYAN (Doktor BENNE) Hınçak Partisi nin önemli simalarından Benne oğlu Bedros TOROS- YAN (Doktor Benne) Kharberd de doğdu. Kharberd (Türkçe Harput, Rumca Kharbode, Asurice Kordberd) Batı Ermenistan ın aynı adı taşıyan ovasında, Aradzani (Murat Su) nun sol tarafında bulunmaktadır. Bazı araştırmacılara göre Kharberd, Helen tarihçi Strabon un Karkadiakert olarak andığı yerdir. Kharberd, Batı Ermenistan ın en gelişmiş şehirlerinden biriydi lerde ABD den getirilmiş olan aletlerle, yerel maddelerden yararlanılarak ziraatta kullanılan hemen tüm tarım aletlerinin üretildiği fabrika burada bulunmaktaydı yılında, Kh.Kürkçüyan, Lyon dan getirdiği en modern aletlerle donatılan bir İpek Fabrikası ä»ï ñáë Âá ñá뻳ý ( îáùãáñ ä»ý Ý ) ÐÝ ã³ï»³ý Ïáõ ë³ï óáõ㻳ý ³ ϳ ݳõáñ áñ ÍÇã ä»ï ñáë ä»ý Ý Ç Âá ñá뻳 ÝÁ (îáùãáñ ä»ý Ý ) ÍÝáõ³Í ʳñ µ»ñ ¹Ç Ù ç: ʳñ µ»ñ ¹Á (Ñáõ ݳ ñ ݪ ʳñ åá ï, ³ ëá ñ» ñ ݪ øáñ¹ µ»ñ¹) ÏÁ ïýáõç ²ñ»õÙï»³Ý Ð³Û³ëï³ÝÇ ÝáÛ Ý³ ÝáõÝ ¹³ß ïç Ù ç Ý ÑáëáÕ ² ñ³ ͳ ÝÇÇ Ó³Ë ³ áõý: Àëï á ñáß Ñ» ï³ ½á ïáõ Ý» ñáõ, ʳñ µ»ñ ¹Á ÑáÛÝ å³ï ÙÇã êï ñ³ µá ÝÇ ÛÇ ß³ ï³ Ï³Í Î³ñ ϳ Ãdz Ï»ñïÝ : ʳñ µ»ñ ¹Á ²ñ»õÙï Û³Ý Ð³ Û³ë ï³ ÝÇ ³ Ù» ݳ ½³ñ ³ ó³í ù³ Õ³ù Ý» ñ Ý ñ: î» Õ³ Ï³Ý ÑáõÙ ùç íñ³ 1880-³Ï³Ý Ãí³ Ï³Ý Ý» ñ Ý ³Ûë ï»õ ÏÁ áñ Í ñ Çõ Õ³ïÝ ï» ë³ Ï³Ý áñ ÍÇù Ý» ñáõ ³ñ ï³¹ñáõ㻳ý áñ ͳ ñ³ý ÙÁ, á ñáõ ѳë ïáó Ý» ñá Ý»ñ ÙáõÍ í³í ÇÝ ²ØÜ- Ý: 1884 Ã. Ê. øçõñù㻳 ÝÁ ÑÇ٠ݳ¹ ñ»ó Ù» ï³ù ëç áñ ͳ ñ³ý ÙÁ»õ ³ÛÝ ½Ç Ý»ó ÈÇá Ý Ý µ»ñáõ³í ³é³çݳϳñ ë³ñ ù³ íá ñáõù Ý» ñáí: ²Ûë ï»õ áñ Í»É»Ý µ³½ Ù³ ÃÇí áõ ëáõù ݳ ϳÝ, Ùß³ Ïáõ ó ÛÇÝ Ñ³ëï³ïáõà ÇõÝ Ý»ñ, áñ ï»õ ÏñÃáõ³Í»Ý ˳ñ µ»ñ¹ óç Ý» ñáõ µ³½ Ù³ ÃÇí ë» ñáõý¹ Ý»ñ:

23 kurmuştu. Kharberdli birçok neslin eğitim aldığı öğrenim ve kültür kurumları da burada bulunuyordu. Ünü Kharberd sınırlarını çok aşmış ve yerli halkın haklı gururlarından biri olan Kharberd Merkez Lisesi nde, dönemin en ilerici aydınları (H. Tılgadintsi, H. Simonyan, R. Zartaryan) ders vermiş, (N. Tüfenkçiyan,G. Kalustyan, S. Mulemezyan, B. Norikyan, V. Hayk, S. Nalbantyan ve daha niceleri) buradan mezun olmuştu. Bu pek önemli eğitim ocağı bir daha açılmamak üzere 1915 te kapandı. Bedros Torosyan, Hınçak Partisi nin önemli bazı simalarıyla tanıştıktan sonra Hınçak Partisine katıldı. Hınçak kaynaklarına göre fedakârca çalışmalarıyla ünlenen Bedros Torosyan, sadece partili yoldaşlarının değil, toplumun tüm diğer kesimleri, hatta yabancıların dahi sevgi ve saygısına layık görülen, prestijli bir insandı. Bedros Torosyan, tutuklu bulunduğu sırada maruz kaldığı kötü hapishane koşulları, aşağılayıcı davranışlar ve işkenceler karşısında metanetini korudu; dışarıyla irtibat kurarak hem memleketin hal ve vaziyeti, hem de sürmekte olan I. Dünya savaşının gidişatı hakkında bilgiler edindi. Birinci Dünya savaşı sonunda Türk-Alman ittifakının yenileceğine ve imparatorluk içindeki halkların özgürlüklerine kavuşacaklarına inandığı bildirmektedir. ʳñ µ»ñ¹ óç Ý» ñç ßñç³ Ý³ÏÝ»ñáõ Ù ç Ù»Í Ñéã³Ï ÏÁ í³ Û» É ñ ѳï ϳ å»ë ʳñ µ»ñ ¹Ç ²½ ³ ÛÇÝ Î»¹ñáÝ³Ï³Ý í³ñ ų ñ³ ÝÁ, áõñ ¹³ ë³ í³ý ¹³Í»Ý ų Ù³ ݳ ÏÇ ³ é³ ç³ ¹»Ù ³ÛÝ åç ëç áñ ÍÇã Ý»ñ, ÇÝã å ë Ð. ÂÉ Ï³ ïçý óçý, Ð. êç ÙûÝ»³ ÝÁ, è. ¼³ñ ¹³ñ»³ ÝÁ: ²Û¹ í³ñ ų ñ³ ÝÇ Ù ç»ý áõ ë³ Ý³Í Ü.  Çõý»ÝÏ㻳 ÝÁ, Î. ³Éáõëﻳ ÝÁ, ê. ØÇõ É» Ù»½»³ ÝÁ,. ÜáñÇÏ»³ ÝÁ, ì. Ð³Û ÏÁ, ê. Ü³É å³ýﻳ ÝÁ»õ áõ ñçß Ý»ñ: ì³ñ ų ñ³ ÝÁ ³Ï í»ó³õ 1915 Ãáõ³ ϳ ÝÇÝ: ÌÝ áõ» Éáí ³Ûë åç ëç ÙÇ ç³ í³û ñç Ù ç, Ù³Ýáõ Ï Å³Ù³Ý³Ï Ý ³ ϳ ݳ ï»ë ¹³éݳÉáí Ñ³Û ñ» ÝÇ ù³ Õ³ ùç, ³Ýáñ Ñ³Û µý³ ÏÇã Ý» ñáõ û ñ óûñ ³ ѳ ݳóáÕ Ï» Õ» ùáõù Ý» ñáõý, ä»ï ñáë Âáñá뻳 ÝÁ ų Ù³ ݳ ϳ ÏÇó ³é³ç³¹»Ù» ñç ï³ ë³ñ¹ Ý» ñáõ Ñ»ï ÏÁ ½µ³Õ áõç ³Û¹ ¹³ Å³Ý å³û Ù³Ý Ý» ñ Ý ¹áõñë ³ Éáõ áõ ÕÇ Ý» ñáõ Ýïñïáõ ùáí: ²Û¹ Ýïñïáõ ùá ³Ýáñ ÏÁ µ» ñ ÑÝã³Ï»³Ý Ïáõ ë³ï óáõ㻳ý ¹áõ éá: ̳ Ýûó ݳ Éáí ³Û¹ ù³õ³ù³ Ï³Ý Ï³½ Ù³ Ï»ñ åáõ㻳ý Íñ³ ñçý, ³Ýáõ³ ÝÇ áñ ÍÇã Ý» ñáõý, ³Ý ÏÁ ¹³é Ý³Û ³ Õ³ ³ ñ³ Ï³Ý ÑÝã³Ï»³Ý áõ Û³Ûï ÝÇ Ïáõ ë³ï ó³ Ï³Ý áñ ÍÇã: ÐÝ ã³ï»³ý Ïáõ ë³ï óáõ㻳ý ³ Õ³ ³ñ Ý» ñáõ ÝíÇñ Û³É ä. Âá ñá뻳 ÝÁ ³ Ù» Ý ï»õ ÏÁ í³ Û» É ñ áã ÙdzÛÝ Çñ Ïáõë³ ÏÇó Ý» ñáõ ë»ñý áõ Û³ñ ³Ý ùá, ³ÛÉ»õ Ñ» ÕÇ Ý³ Ïáõà ÇõÝ ñ ³ Ù» Ý ï»õ, ÝáÛ ÝÇëÏ û ï³ñ Ý» ñáõ Ùûï: سï Ýáõû³Ùµ µ³ýï í» É Ý Û» ïáû ³É, µ³ý ï³ëáõ óç Ù ç, áõñ ϳ ÛÇÝ Ù³ñ ¹³ëå³Ý Ý»ñ, á Õ»ñ, ³í³½³ÏÝ»ñ, ïáùãáñ ä»ý Ý Ç ÙÇ Ñ³ Û»³ó ùá Ñ» ñçù ñ ë³ý Ó» Éáõ ³Û¹ ëï³ Ñ³Ï Ý» ñáõý»õ»ý óñ Ï» Éáõ Çñ ϳÙùÇÝ: ³Ý ï³ ÛÇÝ ¹³ Å³Ý å³û Ù³Ý Ý» ñá»ñ µ»ù ãïñó³ý ÁÝÏ ÇÉ ³Ýáñ ÁÙ µáëï Ï»óáõ³Í ùá: ØdzÛÝ Ç ñ»ý Û³Ûï ÝÇ ³ ݳ å³ññ Ý» ñáí ³Ý ³ ÝÁݹ ѳï ϳåÇ Ù»ç ñ ¹áõñëÇÝ Ñ»ï, ëï³ Ý³ Éáí µ³½ Ù³ ï» ë³ï ï»õ»ïáõãçõý»ñïñç, ² é³ ççý ѳ Ù³ß Ë³ñ ѳ ÛÇÝ å³ ï» ñ³½ ÙÇ Ù³ ëçý: 23

24 15 Haziran 1915 şafağında Doktor Benne ve yoldaşları İstanbul un Sultan Beyazıt meydanında kurulan üç ayaklı idam sehpalarının önünde durduğunda Biz, 20 leri asıyorsunuz ama, intikamımızı almak için arkamızdan yirmi binler gelecek! diye haykırdı. ²Ý ѳ í³ ï³ ó³í ñ, áñ ² é³ ççý ³ß ˳ñ ѳ Ù³ñ ïçý Ãáõñù-»ñ Ù³ ݳ Ï³Ý ¹³ ßÇÝ ùá åçïç ç³ë ç³ëáõç»õ ß³ï Åá Õá íáõñ¹ Ý»ñ åçïç ëï³ Ý³Ý Ç ñ»ýó ³ ½³ ïáõã Çõ ÝÁ: ºñ Ïáõ ³Ý ³Ù ݳ Ùß³ Ï³Í ñ µ³ýï Ý ³Ë Ý» Éáõ Ñ³Ý ¹áõ Ý Íñ³ Ç ñ»õ ÏÁ ٠ݳñ ÙdzÛÝ ³¹áÝù Çñ³Ï³Ý³ó Ý»É: ê³ Ï³ÛÝ í»ñ ççý å³ ÑáõÝ ÏÁ Ññ³ ųñáõÇ, ϳë ϳ Í» Éáí, áñ Çñ ³ ËáõëïÁ Ï ñý³û Í³Ý ñ³ó Ý»É Çñ ÁÝ Ï»ñ Ý» ñáõ íç ³ ÏÁ: 1915 Ãáõ³ ϳÝ, Ûáõ ÝÇ ëç 15-Ç ³ñ ß³ ÉáÛëÇÝ ïáùãáñ ä»ý Ý Ý Çñ ÁÝ Ï»ñ Ý» ñáõ Ñ»ï Ï³Ý Ý³Í ñ Îáëï³Ý¹Ýáõ åáé ëáû êáõé Ã³Ý ä³ Û³ ½Çï Ññ³ å³ ñ³ ÏÇ íñ³» éá ï³ ÝÇ Ý» ñáõ ¹Ç Ù³ó: ²Ý Ï³Ý Ý³Í ñ, í»ñ áõ ³ Ý» ñ»ñ, ѳ Û»³ó ùá ¹» åç ß³é³ áõ ÝáÕ ³ñ»õ»É ùá: ÆëÏ»ñµ» ϳõ Ï»³Ý ùçý Ññ³ Å»ßï ï³ Éáõ å³ ÑÁ, ³Ý ù³ çáõ㻳ùµ ÁÝ ¹áõ Ý»ó Ù³ ÑÁ, á ñá ³Ý Ù³ Ñáõû³Ý áõ ѳ í»ñ Åáõû³Ý ëïç½µý ñ: áõù Ù»½ ùë³ý Ý»ñë ÏÁ ϳ Ë ù, µ³ûó Ù»ñ» ï» õ Ý ùë³ý ѳ ½³ñ Ý»ñ åç ïç ³Ý Ó»½Ù íñ»å Éáõ Í» Éáõ: ²Û ëûñ Ç ñ³ ϳ Ýáõà ÇõÝ ¹³ñ Ó³ÍÉ ïáùãáñ ä»ý Ý Ç Ù³ñ ³ ñ áõã Çõ ÝÁ: ²Ýáñ ¹³ í³ Ý³Í ³ Õ³ ³ñ Ý» ñá ³ Ù»Ý ï»õ»ý, ³ß ˳ñ ÑÇ ãáñë Í³Û ñ» ñáõ Ù ç: ²ß ˳ñ ѳë Çõé ÐÝ ã³ï»³ý Îáõ ë³ïóáõã Çáõ ÝÁ ³Û ëûñ ÏÁ áñ Í µá Éáñ Ù³ñ ¹³µ Ý³Ï ³ß ˳ñ ѳ Ù³ ë» ñáõ Ù çª ²ý ñç ϳ áõ ²íëï ñ³ Édz, ² ëç³ áõ ºõ ñá å³, ÐÇõëÇë³ÛÇÝ»õ гñ³õ³ÛÇÝ ² Ù» ñç ϳ: ºõ ³Ýáñ» ñ³ ½³Í г Û³ë ï³ ÝÁ ² ½³ï áõ ²Ý ϳË: ÆëÏ Ïá ñáõëﻳé ÍÝݹ³í³Û ñá Ùá ËÇñ Ý» ñ Ý í»ñ ÏÁ ѳé Ý»õ ²ëïáõ³Í³ßÝã»³Ý ² ñ³ ñ³ï É» é³ý ѳ Û»³ó ùç ï³ï û ñ» óûñ Ï ³, ÏÁ ½³ñ ³ ݳۻõ Ï Áݹ³ñ Ó³ Ï Çñ ë³ñ Ù³Ý Ý» ñá ¹» åç г Ûáó Ù³Ûñ»ïÝ áõ ² ñ³ ñ³ï É» éá: ÆëÏ Üáñ ʳñ µ»ñ ¹Ç Ï»Ýï ñá ÝÁ ³Û¹ ÑÇ Ý³ íáõñó ù³ Õ³ ùç å³ßï å³ý Ý» ñáõ ³é ùá ѳ í»ñ ųó ÝáÕ Ûáõ ß³ñ Ó³ÝÝ ª ÙÇßï å³ï áõ³í óñ٠ͳÕÇÏÝ»ñáí áõ Ù³ñ ¹³ ß³ï: 24

25 Armenak HAMPARTSUMYAN 1880 de Denizli de doğdu. Hınçak kaynaklarına göre, Armenak ın yakın çevresindeki insanlar onun çok olumlu bir karaktere sahip olması nedeniyle herkesin arkadaşlık yapmayı istediği, mütevazi, gereksiz tartışmalara girmekten kaçınan ve yaptıklarını abartmaktan kaçınan sorumlu bir insan olarak tanımlamaktadır. Erken yaşlarında Ermenilerin uğradığı ayrımcılık, baskı ve zülme şahit olarak genç yaşta politik mücadeleye katılarak Sosyal Demokrat Hınçak Partis nin İskenderiye şubesine üye olan Armenak Hampartsumyan ın silah yapımında uzman ve keskin nişancı olduğu bildirilmektedir. SDHP nin 7.inci Kongresi nde alınan kararına istinaden Jön Türklerin sorumlu üç liderine suikast düzenlenmesi karara bağlanınca, Armenak Hampartsumyan a bu ey- ²ñ Ù» Ý³Ï Ð³Ù µ³ñ ÓáõÙ»³Ý ÌÝ áõ³í î»ýç ½ ÉÇÇ Ù ç, 1880 Ãáõ³ ϳ ÝÇÝ: ij Ù³ ݳ ϳ ÏÇó Ý» ñá ³Ýáñ Ù³ ëçý ñ³í»ý, áñ ²ñ Ù» ݳ ÏÁ Çõñ³ ÛÇÝ Ý» ñáõ ßñç³ Ý³ÏÝ»ñáõ Ù ç ³ã ùç Ï ÁÝÏ Ý ñ Çñ ù³õóñ µý³ õá ñáõ㻳ùµ, á ñáõ ѳ Ù³ñ ß³ ï» ñáõý µ³õó³ ÉÇ ÁÝ Ï»ñÝ ñ: ²ñ Ù» Ý³Ï Ð³Ù µ³ñ ÓáõÙ»Û³ ÝÁ ϳÝáõË ï³ ñç ù Ý ³ ϳ ݳ ï ëý ñ Çõ ñ³ ÛÇÝ Ý» ñáõ ¹»Ù ¹³ Å³Ý ÝßáõÙ Ý» ñáõ, ѳ ñ³ ½³ï Ý» ñáõ ³ÝË Ý³Û Ñ³ñë ï³ Ñ³ñ Ù³Ý, Ï» Õ» ùáõù Ý» ñáõ áõ ëïá ñ³ óáõù Ý» ñáõý: ²Ý ¹³ Ù³Ï ó» Éáí ê ÐÎ ² É»ù ë³ýï ñç³ ÛÇ Ù³ë ݳ Çõ ÕÇÝ, ²ñ Ù» Ý³Ï Ð³Ù µ³ñ ÓáõÙ»³ ÝÁ áã ÙdzÛÝ ÏÁ ½ÇÝáõÇ ÑÝã³Ï»³Ý ³ Õ³ ³ñ Ý» ñáí, ³ÛÉ»õ ÏÁ ïç ñ³ å» ï ñ ½ÇÝáõá ñ³ Ï³Ý ³ñáõ»ë ïçý, ÏÁ Ëá ñ³ ݳñ ½Çݳ áñíáõ㻳ý ³ë å³ ñ ½ÇÝ Ù ç: ²Ý Ï áõ ëáõù ݳ ëç ñ éùµ³ áñ Íáõû³Ý ³Õï ÝÇù Ý» ñá, ÏÁ ëï»õ Í ÇÝùݳ ß Ý ³ Ï³Ý Ý»ñ, áñ Ó³ñ ÏáÕ Ý» ñáõý ½³ñ Ù³ó Ý» Éáí ³¹áÝó å³ñ ½áõû³Ùµ áõ ѽáñáõû۳ٵ: ²ñ Ù» Ý³Ï Ð³Ù µ³ñ ÓáõÙ»³ ÝÁ ݳ»õ ³Ýíñ»å Ýß³ ݳ éáõ ñ»õ ³Ýá ñ ³ñ Ó³ Ï³Í Ý¹³Ï Ý» ñá»ñ µ»ù»ï ÝÇÝ ã ÇÝ ÁÝÏ Ý ñ : ÆëÏ»ñµ ê ÐÎ 7-ñ¹ ѳ Ù³ áõ Ù³ ñá á ñá ß»ó ï» éá ñç ÙÇ çá óáí ³ë å³ ñ» ½ Ý Ñ» é³ó Ý»É º ñçï ÃÇõñ ù» ñáõ å³ ñ³ 25

26 lemi düzenleyecek grup içerisinde yer verildi. Paramaz ın başkanlığında gerçekleştirilen eylemlere katıldığı bilinmektedir. Hınçak kaynakları, sorgu ve tutukluluğu sırasında ağır işkencelere maruz kaldığı bildirilen Armenak Hampartsumyan ın kendisini sorgulayanların dahi saygısını kazandığı öne sürmektedir. 26 ÉáõË Ý» ñáõý, íñç ų éáõ Ý» ñáõ ËáõÙµÇ Ù ç Û³ÛïÝ áõ»ó³õ ݳ»õ ²ñ Ù» Ý³Ï Ð³Ù µ³ñ ÓáõÙ»Û³ ÝÁ: ö³ ñ³ Ù³ ½Ç É˳ íá ñáõ㻳ùµ ³Ý Ù³ë Ý³Ï ó»ó µ³½ Ù³ ÃÇõ áñ Íá Õáõà ÛáõÝ Ý» ñáõ, óáõ ó³ µ» ñ» Éáí ³ Ùáõñ ϳÙù áõ»ñ ϳû³Û ϳñ ³ å³ Ñáõà ÇõÝ: Ø» ϳٻ³Û µ³ý ï³ñ» Éáõû³Ý ÙÕÓ³ í³ý çá ãïñó³õ Ïáï ñ»é ². г٠µ³ñ ÓáõÙ»³ ÝÇÝ, ³ÛÉ, Áݹ ѳ ϳ é³ ÏÁ, ¹³ Å³Ý áõ ë³ ï³ Ý³ Û³ Ï³Ý Ïïï³Ýù Ý» ñá ³ É ³õ» ÉÇ ³Ù ñ³åý ¹áõ» ó³ý ³Ýáñ ϳ٠ùá»õ ³Û¹ û ñ᪠1915 Ã. ÛáõÝÇ ëç 15-Ç ³ñ ß³ ÉáÛ ëçý, Çñ Ñ» ñáë ÁÝ Ï»ñ Ý» ñáõ ÝÙ³Ý ³Ý ³É ÁÝ ¹áõ Ý»ó Ù³ ÑÁ, ÙÇÝã»õ Ï»³Ý ùç í»ñ ççý í³ûñﻳ ÝÁ ѳ í³ ï³ ñçù Ùݳ Éáí Çñ ¹³õ³ Ý³Í ³ Õ³ ³ñ Ý» ñáõý,»ñ ¹áõ ÙÇÝ, ÐÝ ã³ï Û³Ý Îáõ ë³ï óáõã»û³ý Ø»Í àõë ïçý:

27 Sımbat KILIÇYAN (Angudi-Parasız Bedros) Vartan oğlu Sımbat KILIÇYAN, mütevazı emekçi bir ailenin evlâdı olarak 1885 te Bağeş (Bitlis) te doğdu. Ailesine yardımcı olabilmek için genç yaşta terziliği öğrendi. Bitlis insanlarının yiğit karakteri ve aydınları ile tanınan bir şehirdi. Makedonyalı Büyük İskender tarafından kurulan Bitlis zaptedilmez kalesi, sahip olduğu çok sayıda kilisesi, birkaç katlı köşkleri, evleriyle ve okullarıyla tanınıyordu. Sebuh Dağı nın tepesindeki Ortaçağ kalesi birçok kahramanlık öyküsünün geçtiği yer olarak anılır. Vartan Arakel, Nerses Bağişetsi, Barseğ Ağpagetsi, Hovhannes Golod ve Krikor Arcişetsi önemli ruhani liderin burada çalıştığı bilinmektedir. İngiliz gezgin Lynch in verilerine göre, 19.uncu yüzyılın sonlarında Bitlis te 10 bini Ermeni olmak üzeêù µ³ï ÁÉÁ»³Ý (²Ý Ïáõ ïç ä»ï ñáë) êù µ³ï ì³ñ ¹³ ÝÇ Á ÉÁ»Û³ ÝÁ (²Ý Ïáõ ïç ä»ï ñáë) ÍÝáõ³Í 1885 Ã. äçã ÉÇ ëç Ù ç, ǵñ»õ ѳ Ù»ëï ³ß˳ï³íáñ ÁÝ ï³ ÝÇ ùç ½³õ³Ï: Ì ÝáÕ Ý» ñáõ Ñá Á ûûõó Ý» Éáõ ѳ Ù³ñ å³ ï³ ÝÇ êù µ³ïá Ó»éù ÏÁ µ» ñ ¹»ñ Ó³ ÏÇ Ù³ë ݳ ÇïáõÃÇõÝ»õ ûñáõ³û ѳ óá ÏÁ í³ë ï³ Ï ³½ ÝÇõ ³ß ˳ ï³ý ùáí: ÌÝÝ ¹³ í³ûñ äçã ÉÇ ëá ϳ٠³ Õ» ßÁ Û³Ûï ÝÇ ñ Çñ µ³ ½áõÙ ³Ý í» Ñ»ñ ½³ í³ï Ý» ñáí, Ñ³Ý ¹áõ Ý ý ï³ûçý»ñáí, Ùï³ õá ñ³ Ï³Ý Ý» ñáí: Àëï ³ õ³ý ¹áõû³Ý, ³ Õ» ßÁ ÑÇ٠ݳ¹ñí³Í Ø»ÍÝ ² É»ù ë³ýïñ س Ï» ¹á ݳóÇÇ ÏáÕ Ù : äçã ÉÇ ëá ( ³ Õ»ß) Û³Ûï ÝÇ Çñ ³ ݳ éçï µ»ñ ¹áí, µ³½ Ù³ ÃÇí» Ï» Õ» óç Ý» ñáí, µ³½ Ù³ ѳñÏ ³ å³ñ³ýù Ý» ñáí, ¹åñáó Ý» ñáí: ê»åáõñ É» é³ý ³ ³ ÃÇÝ µ³½ Ù³Í ÙÇç ݳ ¹³ñ»³Ý µ»ñ ¹Á µ³½ Ù³ ÃÇí Ñ» ñá ë³ Ï³Ý ³Ý óáõ ¹³ñ Ó»ñáõ ³Ý Ëûë íï³ý : ²Ûë ï»õ áõ ë³ Ý»É, ³ å³ ³ß ˳ ï»é í³ Ý³ Ï³Ý Çï ݳ Ï³Ý Ý» ñç ³Û ÉáõÝ Ù Ï ë» ñáõý¹ ( ì³ñ ¹³Ý, ²é³ ù»é, Ü ñ 27